Саяси қуғын-сүргін Қазақстанда Алаш қозғалысына қатысқан қайраткерлерді тұтқындаудан басталып, оларға «буржуазияшыл-ұлтшыл» деген айып тағылды. Жазықсыз жандар түрмеге қамалды, ату жазасына кесілді, еріксіз жер аударылды. Ұлт қайраткерлеріне негізінен «КСРО-ны құлату үшін жасырын контрреволюциялық ұйымдар құрды» деген негізсіз жала жабылды.
Бүгінгі зерттеуіміз осындай арыстарымыздың бірі, Орта Азия мен Қазақстанда ел игілігі үшін қызмет еткен, Келес аудандық комитетінің бірінші хатшы қызметін атқарып тұрған кезінде тұтқындалып, «Халық жауы» деп атылған Османов Сәдуақасқа арналады.
Османов Сәдуақас Османұлы 1889 жылы Сырдария облысы, Перовск ауданы, Жаңақорған өңірінде туған. Қарапайым шаруа болған ата-анасы Қазан төңкерісіне дейін қайтыс болған. 1917-1919 жылдары Ташкентте солшыл социалистік революцияшылдар партиясының мүшесі болды. 1912 жылы Жаңақорғанда орыс-түзем мектебін, 1916 жылы Перовский жоғары бастауыш мектебін, 1922 жылы Ташкент Шығыс институтының 1 курсын, 1930-1931 жылдары Мәскеуде Сталин атындағы сауда академиясында несие және банк ісі мамандығы бойынша оқыды. 1919 жылдан бастап КОКП мүшесі болды.
1916-1917 жылдары нотариустың кіші кеңсе қызметкері, 1917 жылы полиция кеңсесінде іс жүргізуші, 1917-1918 жылдары Ташкентте етікшілер одағының төрағасы, 1918 жылы Түркістан АКСР Ұлттар істері жөніндегі комиссариатта мәдени ағарту жанындағы аударма комиссиясының мүшесі, 1918-1919 жылдары Ташкент қалалық кеңесі президиумының хатшысы, 1919-1920 жылдары Түркістан ұлттар халық комиссариаты коллегиясының мүшесі, 1920 жылы Ферғана облысы «Абылық майданында» эскадронның саяси комиссары, 1920 жылы Түркістан мемлекеттік баспасының алқа мүшесі, 1920-1921 жылдары Ташкентте интернат мұғалімі, 1920-1922 жылдары Ташкентте қалалық білім басқармасының мүшесі, 1922 жылы Алматы қаласында «Тілші» газетінің жауапты редакторы, 1922-1923 жылдары Ташкент қаласында «Ақ жол» газетінің жауапты редакторы, 1923-1925 жылдары Ташкент, Пішпек қалаларында Ауыл шаруашылық банкі кеңсесінің инспекторы, 1925-1926 жылдары Жетісу губерниясы ауыл шаруашылығы банкінің кеңсе басшысы, 1926-1928 жылдары Жетісу губерниялық «Игілік» кооперация одағының басқармасы төрағасы, 1928 жылы Алматы өңірлік несие серіктестігі одағының төрағасы, 1931-1933 жылдары Мемлекеттік банк директоры, 05.06.1933-02.01.1935 жылдары ОҚО, Түркістан аудандық БК(б) партиясының бірінші хатшысы, 01.02.1935-27.08.1937 жылдары Оңтүстік Қазақстан облысы Келес аудандық БК(б) партиясы комитетінің бірінші хатшысы қызметін атқарды.
Османов Сәдуақасты 1937 жылы 26 тамызда Келес аудандық Ішкі істер халық комиссариаты қамауға алып, 27 тамыз күні Оңтүстік Қазақстан бюросы БК(б) партиясы облыстық комитеті әшкереленген халық жауы ретінде партиядан шығарды.
1937 жылы 8-9 қыркүйек аралығында Шымкент қаласында тергеушілердің соққысынан соң, жабылған жаланы мәжбүрлі түрде мойнына алады. Сәдуақас Османовтың «контрреволюциялық ұйымға қатысы бар» деген жалған айыпқа қатысты соңғы жауабымен архив құжаттары арқылы таныстық. Қазақтың көзі ашық, көкірегі ояу азаматын ату жазасына кесуге себеп болған «айыптың» бірпарасын оқырман назарына қысқартып ұсынуды жөн көрдік.
«Иә, 1919 жылдан қамауға алынған күнге дейін контрреволюциялық ұлтшыл ұйымның құрамында болғаныма және бүкіл кезең ішінде оның нұсқаулары мен тапсырмаларын орындағаныма кінәлі екенімді мойындаймын.
Мен қатысқан контрреволюциялық ұйым өмір сүре бастаған 1919 жылдан бастап Түркістан Кеңестік республикасын РСФСР-дан бөліп алуды, Түркістандағы кеңес ықпалын жоюды және Түркістанда біртұтас буржуазиялық-ұлтшыл мемлекет құруды көздеді. Ұлттық межелеуден кейін біздің ұйым Қазақстанға қатысты да осындай міндеттер қойды. Соңғы жылдары біздің ұйымның шетелде байланыс орнатқанынан, келісім бойынша жапон-герман интервенциясының көмегімен Кеңес өкіметін құлатуға қол жеткізіп жатқанынан хабардар болдым.
Мен мүше болған контрреволюциялық ұйым тек басқа шығыс республикалардан келген қазақ ұлтшылдарынан құралған жоқ, атап айтқанда, Өзбекстандағы, Қырғызстандағы, Тәжікстандағы контрреволюциялық ұйымымыздың мүшелерін білемін. Мен кіретін контрреволюциялық ұйым Қазақстанда ғана емес, басқа республикаларда да белсенділік танытып, барлық жерде Кеңес өкіметін құлатуды мақсат етіп қойды. Өздерінің контрреволюциялық әрекеттерінде қазақ ұлтшылдары соңғы уақытқа дейін басқа республикалардың ұлтшылдарымен байланыста болды. Ұйым өз қызметінің басында Татар және Башқұрт республикаларының контрреволюциялық ұлтшыл ұйымының жетекшілерімен байланыс орнатты. Ол кезде ұйым Түркия ұлтшылдарымен барлық шығыс республикалар Башқұртстан мен Татарстан ұлтшылдарының пантүркизм мен панисламизм туы астында бірлесіп әрекет жасауға келісім жасады.
Соңғы уақытқа дейін мен мүше болған ұйым пантүркілік-панисламдық ұйым болатын. Кеңес өкіметіне қарсы күрес бүкіл мұсылман халықтарын түркілік, исламның туы астында буржуазиялық-ұлтшыл мемлекетке біріктіру мақсатымен жүргізілді.
Ұйымның тікелей мақсаты Кеңес өкіметін әлсіретіп, құлатып, билікті өз қолына алу, кейіннен КСРО-ны ғана емес, басқа елдерді мекендеген барлық шығыс мұсылман түркі халықтарын біріктіретін буржуазиялық мемлекет құру болды. Осыған байланысты ұйым шет елдермен келісімге келіп, бұл шараны Жапония мен Германияның қолдауы тиіс болатын.
Панисламизмге қатысты ұйым исламға негізделген мемлекет құруды ойламады, бірақ панисламизм ұранын өз мақсаттарына жету құралдарының бірі ретінде қабылдады.
Контрреволюциялық ұйым құрылған алғашқы жылдары осы ұйымның қызметі арқылы мен Рысқұлов, Қожанов және Алаш Орда басшылары Досмұхамедов Жаханша және Халел, Дулатов Міржақыппен жеке байланыста болдым. Кейін Нұрмақов пен Құлымбетовпен жеке байланыс орнаттым. Жоғарыда аталғандардың барлығы контрреволюциялық ұйымның жетекшілері және мен олардан тікелей контрреволюциялық тапсырмалар алдым. Олардан мен ұйымның мақсаты мен міндеттерін білдім. Соңғы жылдары тұтқындалғанға дейін Қожанов пен Құлымбетовтермен жеке байланыста болып, олардан контрреволюциялық тапсырмалар алдым.
Ұйым 1921-1922 жылдарға дейін заңдық мүмкіндіктерді пайдалана отырып, контрреволюциялық әрекеттерді жүзеге асырды. 1921-1922 жылдардан кейін Алаш Орданың жетекші өзегі Ташкентке әкелінгеннен кейін алашордалықтардың ұсынысымен ұйым астыртын әрекетке көшіп, күрестің өткір әдістерін дамыта бастады. Ол кезде контрреволюциялық ұйымның орталығы Ташкентте болатын. Ұйым келесі маңызды іс-шараларды жүзеге асырды:
- Басмашылар қозғалысы қолдау тауып, жандандырылды.
- 1923-1926 жылдар аралығында ауыл шаруашылығын несиелеу жүйесінде жүргізіліп жатқан жер реформасы контрреволюциялық мақсатта пайдаланылды. Орыстарды ауылдардан негізсіз қуып жіберді, бұл ауылдарда қазақтар қоныстанды. Осы мақсатқа несие берілгенімен, қоныс аударылған ресейліктерге несие берілмеді. Ауыл шаруашылығын несиелендіру жүйесі мүліктік кепілдік негізінде жүргізілді. Осылайша несие негізінен байларға берілді. Ұйым осы әрекеттерімен халықты экономикалық жағынан қамтамасыз етпей, кедейлер мен орта таптардың наразылығын тудырды, ұлтаралық араздық тудырды.
- Ұйым кеңестік сауда және колхоз аппаратын қоғамға жат элементтермен толықтырды. Жыртқыштар мен алаяқтар, өз мақсаттарына жету үшін контрреволюциялық ұйымның мүшелерін БК(б)П қатарында ұстау үшін барлық шараларды қабылдады.
- Ұйым колхоздарды жұмысшы тапқа жат элементтермен толтырып тастады, ол арқылы ұрлық және ыдырату жұмыстарын жүргізді, колхоздарды ұйымдастырмады және қалың бұқара - колхозшылардың наразылығын тудырды.
- Ұйым халық комиссариатында диверсия жүргізді.
- Ұйым халық ағарту мәселесінде саботаж жасап, балаларды бастауыш біліммен қамтуды және ересектерді білім беру бағдарламаларымен қамтуды азайтуға тырысты. Ұлтшылдық идеологияны енгізу үшін ұстаздар қауымы алашордалықтар мен ұлтшылдардан құралды.
- Ұйым бюджеттердің кіріс бөлігін орындамау шараларын қолданып, құрылыс пен еңбекақыға қатысты шығыс бөлігін бұзды. Ұйым ауыл шаруашылығын механикаландыруды болдырмау және оған қарсы тұру шараларын қабылдады.
- Мақта егу жоспарын кеміту шаралары қолданылды, сол арқылы жоспардан тыс егіс егуге және жоспардан тыс өнімге екі есе ақы төлеуге қол жеткізілді, яғни, мемлекет қаражатын ысырап етті.
- Соңғы кезде көшпелілерді Қазақстанға қайтарамыз деген желеумен бүлікшіл мақсатта байлар арасынан контрреволюциялық резерв жиналды. Байлар колхоздарға орналасып, патриархалдық ықпалды сақтау үшін рулық-тайпалық негізде ұжымшарлар ұйымдастырылды.
Көшпелілерді қоныстандыруға мемлекеттен бөлінген қаражаттың көп бөлігі байларға берілді, олардың бай шаруашылықтары қалпына келтірілді, басқа колхоздар есебінен олар үшін ең жақсы жерлер берілді және салықтан босатылды. Байлар шетелдіктердің Кеңес Одағына қарсы соғысы кезінде қарулы көтерілістерді көтеруді көздеді.
Жеке мен үшін ұлтшылдық идеология 1915 жылы пайда болды. 1917 жылы солшыл эссерлер партиясына қабылданып, 1919 жылға дейін мүше болдым, 1919 жылы БК(б)П қабылдандым.
Мен де басқа ұлтшылдар сияқты билеуші партия мүшесінің және мемлекеттік қызметтің мүмкіндіктерін коммунизммен күресте пайдалану үшін БК(б)П қатарына кірдім.
1919 жылы Ташкентте ұлтшыл көсемдер ол кездегі Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Рысқұлов, ТКП хатшысы Тұрсұнхожаев және Тур. ЦИК қызметкері Рахымбаевпен араласа бастадым.
Олармен қайта-қайта кездесіп, әңгімелескенімде олар сол кездегі мұсылман зиялыларының міндеттерін ұлтшылдық рухта айтып, Түркістан Кеңес Республикасын РСФСР-дан бөліп алуды мақсат еткен антикеңестік ұйым құрғандарын хабардар етті, Түркістандағы кеңес ықпалын жойып, билікті басып алып, Түркістанда буржуазиялық-ұлтшыл республика құрылатынын айтып мені осы ұйымға мүше болуға шақырды. Мен бұған келісімімді бердім және сол кезден бастап мен контрреволюциялық ұйымның мүшесімін.
1920 жылдың басында Түркістан Кеңес Республикасынан Рысқұлов басқарған, құрамында Назамходжаев, Мұхамеджанов, Көшербаев және Құлтасов бар комиссия Ташкенттен Мәскеуге кетті. 1920 жылдың жазында Тұрсынходжаев мені шақырып, материалды Мәскеуге апарып, Рысқұловтың жеке қолына тапсыруды тапсырды. Бұл ретте Тұрсынқожаев Рысқұловтың комиссиясының міндеттерін айтып берді. Рысқұлов түрлі себептермен партияның Орталық Комитетінде болып, бірқатар мәселелерді жүзеге асыру керек:
- Кеңес өкіметінің ықпалынан құтылу үшін Орталық Комитеттің Түркістан істері жөніндегі комиссиясын Мәскеуден қайтарып алуға қол жеткізу.
- Шығыстың буржуазиялық мұсылмандарының сыртқы әлеммен байланыс мүмкіндігін ашу үшін Түркістан істері жөніндегі комиссияның ерекше бөлімін қайта шақырту.
- Басмашылармен күресу үшін тәуелсіз ұлттық қарулануға қол жеткізу. Мақсат осы қарулы құрамалар арқылы басмашыларды қолдау болды, оның ұйымдастырушылары Түркістан ОК-нің жауапты қызметкері, ресми түрде басмашылармен күрес жөніндегі өкіл болып табылатын, бірнеше рет контрреволюциялық ұйым атынан басмашыларға заңсыз барып келген Жанзақов арқылы қолдау көрсетілді.
Тұрсынқожаевтың бұл тапсырмасын орындап, материалдарды жеткізіп, Рысқұловқа бердім. Рысқұловпен бірнеше күн бірге тұрдым. Осы кезде Рысқұловқа татар ұлтшылының көсемі Сұлтанғалиев маған бейтаныс бір татармен бірге келді. Осы сапарында Сұлтанғалиев Рысқұловпен контрреволюциялық ұйымның істері жөнінде келіссөздер жүргізді. Рысқұлов Орталық Комитетке мәселелерін өткізе алмады, көп ұзамай Рысқұлов екеуміз Ташкентке оралдық. Келе жатқан жолда Түркістан станциясында менің көз алдымда Рысқұлов атқару комитетінде жұмыс істеген Қожановпен кездесу өткізді. Рысқұлов пен Қожанов контрреволюциялық ұйым туралы әңгімелесіп, оның ішінде Қожанов Рысқұловқа жоғарыда аталған Жанұзақовтың басмашылармен байланысы үшін тұтқындалғанын айтты. Рысқұлов бұл хабарға ашуланып, «бұл ақымаққа тұзаққа түсудің не керегі бар» деді. Ташкентке келгеннен кейін Рысқұлов қызметінен босатылды. 1921 жылы ол сол кезде Ташкентте жұмыс істеп жүрген Қожанов Орынборда өнеркәсіп халық комиссариатында жұмыс істейтін Кенжинмен байланыс орнатып, жастарды ұлтшылдық рухта оқытуды бақылауға алу үшін алашордалықтарды Ташкентке ұстаздық қызметке жіберуге келісті. Осы кезден бастап алашордалықтар Ташкентке ағыла бастады, атап айтқанда Жәленов, Досмұхамедов, Дулатов және т.б. Осы Алашордашылар Ташкентке келгенге дейін ұйымда Рысқұлов тобы, Қожанов тобы пайда болды, олар Алашордашылардың келуімен біздің контрреволюциялық ұйыммен байланыс орнатты және бірінде мен қатысқан заңсыз жиналыстарда Досмұхамедов Жаханшаның ұсынысы бойынша контрреволюциялық ұйым құрудың мынадай схемасы қабылданды: әрбір жетекші орталықтың мүшелері жеке-жеке контрреволюциялық ұяшықтар құрып, оларды қатардағы мүшелер басқаратындай етіп басқаруы керек, ұйымның басшысы орталықты атайды және бар ұяшықтардың мүшелерін білмейді. Ұйымның әрбір мүшесі өз кезегінде сол принцип бойынша контрреволюциялық ұйымдарды құруға тиіс болды. Олардан мен бұл ұйымның соңғы жылдары қуғында жүрген өкілі Мұстафа Шоқаев арқылы Жапония мен Германияның тиісті топтарымен Кеңес өкіметін құлатып, билікті өз қолдарына алу мәселесі бойынша байланыс орнатқанын және Жапония мен Германияның Кеңес Одағына қарсы интервенциялары арқылы қолдау беретінін білемін. Бұл жайттар мен араласқан ұйымның басқа мүшелеріне де белгілі, атап айтқанда, контрреволюциялық ұйымның мүшесі Құлтасов Фазыл 1936 жылы маған жақында Мәскеуде Рысқұловпен кездесіп келгенін айтты, Мұстафа Шоқаев арқылы келісім жасалған Германия мен Жапонияның таяу болашақта Кеңес Одағына қарсы жүргізетін соғыста, қолдап көтеріліске шығуға дайындықты күшейтуді тапсырған.
1923 жылы контрреволюциялық ұйымның тапсырмасымен Ташкентте 4-5 ай заңды түрде жұмыс істеп тұрған Алашорданың «Ақ жол» газетінің редакторы болдым, онда Қожанов, Жұмабаев және басқа да партия мүшелерінің контрреволюциялық мақалалары жарияланды. Сол кездегі контрреволюциялық ұйымға Жұмабаев, Құлетов, Сафарбеков, Көбенов, Сатығұлов, Барманов, Досмұхамедов Жаханша және Халел, Тынышбаев, Дулатов, Жәленов, Көшкінбаев, Асфендияров, Басимов, Сарыбаев, Құлжанов Ибадулла, Еримжанов, Сармулдаев, Испулов, Болғамбаев, Мәметов, Ибрагимов Хусаин және Отарбаев мүше болды.
Қожанов пен Рысқұловтың нұсқауымен 1928 жылы «Ақ жол» газетінің редакциясынан шығып, Фрунзе қаласына барып, ауылшаруашылық банкінде несиелеу жүйесінде диверсия жасау үшін жұмыс істедім. Мен бұл тапсырманы Ташкенттегі ұйымның мүшесі банк қызметкері Испуловтан алдым...»
Том-том құжаттың негізі болған мойындаудың алғашқы беттері осылай басталған. Онда ары қарай Ұйым тарапынан берілген тапсырмалар мен сапарда кездескен азаматтардың аты-жөні, іс-әрекеті барлығы баяндалған. Алайда, мұның барлығы мәжбүрлі мойындаудан кейінгі құжат еді.
Османов Сәдуақас 1937 жылы 26 тамызда тұтқындалып, РСФСР Қылмыстық кодексінің 58, 2, 58, 7, 58, 8, 58, 11 тармақтары бойынша айып тағылып, 1937 жылы 21 қараша күні КСРО Жоғарғы Соты әскери алқасының көшпелі отырысы ату жазасына кесті.
Оңтүстік Қазақстан облысы БК(б)П Келес аудандық комитетінің хатшысы Османов Сәдуақастың 1937 жылы 26 тамызда қамауға алынғанға дейінгі ісін КСРО Жоғарғы Сотының Әскери алқасы 1957 жыл 21 желтоқсанда қайта қарады. Әскери алқаның 1938 жылғы 21 ақпандағы С.Османовқа қатысты үкімі жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты жойылып, қылмыс құрамының жоқтығы үшін іс тоқтатылды.
Жұбайы Х.И. Османова менің «Күйеуім Османов Сәдуақас, 1919 жылдан партия мүшесі, 1937 жылы 26 тамызда Оңтүстік Қазақстан облысы БК(б)П Келес аудандық комитетінің бірінші хатшысы болып тұрған уақытта тұтқынға алынды. Менің күйеуіме қатысты істі КСРО Жоғарғы Сотының Әскери алқасы 1957 жылы 21 желтоқсанда қарады. Нәтижесінде Әскери алқаның 1938 жылғы 21 ақпандағы С.Османовқа қатысты үкімі, жаңадан ашылған мән-жайларға байланысты оның күші жойылып, қылмыс құрамының болмауына байланысты іс тоқтатылды. Күйеуім қайтыс болғаннан кейін ақталды. Осылайша, жарымның кінәсіздігі дәлелденіп, 20 жыл бойы басымызға ауыр тиген «халық жауының отбасы» деген ұят дақ, отбасы мүшелерімізден алынуы үшін, ол Қазақстан Компартиясының қатарынан өзінің лайықты орнын алуы тиіс. Партиялық комиссиядан Османов Сәдуақасты қайтыс болғаннан кейін БК(б)П қатарына қалпына келтіруді сұраймын,»- деп, Алматы, Шымкент облысының басшыларына арыз жазды.
Тергеу істерінде «ұлт қайраткерлері ұлтшыл-буржуазияшыл ұйымдар құрып, Кеңес өкіметіне қарсы күрес ұйымдастырды» деп, үзілді-кесілді айтылған. Алайда, іс жүзінде ондай ұйымдар болмағаны тексеру кезінде толық дәлелденді. Бұл жалған ұйымдар Қазақстандағы «ұлтшылдарды» жаппай жазалау үшін Кеңес өкіметіне ауадай қажет болды.
Айта кету керек, билік басында отырған ұлт қайраткерлерінің басым көпшілігі кезінде Кеңес өкіметін мойындап, өз еліне аянбай қызмет етті.
Қазақстандағы саяси қуғын-сүргінге байланысты айтар болсақ, қазақтар бір-бірін ұстап берді, бір-бірінің үстінен арыз жазды деген пікір бар екені рас. Бірлі-жарым фактілердің болуы мүмкін. Ал оны жалпыұлттық көрініс ретінде көрсету, бағалау дұрыс емес.
«Халық жауы» деген атпен Кеңес үкіметінің белгілі қайраткерлері, ақын-жазушылар, ғалымдар ұсталып, солардың қатарында түпкірдегі ауылдардан «Халық жаулары» табылып, ешбір тергеусіз, соттың шешімінсіз түрмеге қамалды. «Халық жауы» деп жала жабылған арыстардың есімін халқы өз жадында мәңгілік сақтап, олардың ел тәуелсіздігі жолындағы ерлігін ұмытқан емес.
Бүгінгі жастар қазақ жұрты бастан кешірген осы тарихи трагедияны кем біледі. Сол себепті осы бағытта зерттеу жұмыстарды тереңдете түсу қажет деп ойлаймыз.
Серік МАМРАЙМОВ,
Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі Мемлекеттік комиссияның Шымкент
қалалық жұмыс тобының зерттеушісі, Ө.Жәнібеков атындағы ОҚПУ доценті, тарих ғылымдарының
кандидаты
