Редакциямызға ономастика мәселесіне байланысты қалаға жаңадан қосылған елдімекендерден тұрғындар жиі хабарласып жатады. Олар көше атауларының қойылмауы немесе қайталануы, т.б. мәселелерге қынжылыс білдіреді. Осы орайда Шымкент қаласы әкімдігінің Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің басшысы Мұрат Базарқұловтан елдімекендердегі ономастика мәселесінің егжей-тегжейін сұрап білген едік.
– Мұрат Серікбайұлы, қалаға қосылған елдімекендердегі атауы жоқ көшелердің мәселесі қалай шешілуде?
– Атауы болуы үшін ол көшеге тұрғын үйлер толық түсуі керек. Егер жер учаскелері тұрғын үй есебінде берілген болса, толықтай үйлер түсуі тиіс. Одан кейін жергілікті аудан әкімдігінің өкілдері сол көшенің тұрғындарымен жиналыс өткізеді. Оған қалалық мәслихаттың депутаты қатысады. Сол жиналыста 60 пайыздан астамы қай ұсынысты қолдаса, сол ұсыныс хаттамасы түзіліп, енгізіледі. Осы орайда тұрғындардың ортақ пікірі ескеріледі. Олай болмаған жағдайда тұрғындар тарапынан наразылық туындауы мүмкін. Қала бойынша төрт ауданды үйлестіру біздің бөлімнің міндеті. Ұсыныс енгізілгеннен кейін депутаттардың қатысуымен көпшілік тыңдау өткізіледі. Оның қорытындысымен тағы да хаттама түзіледі. Қорытындысы бір ай бұрын жергілікті газет беттеріне, интернет-ресурстарына жарияланып, тиісті құжаттар республикалық ономастикалық комиссияның қарауына енгізіледі. Комиссия өзінің қорытындысын шығарады. Одан кейін облыс әкімдігі мен қалалық мәслихаттың бірлескен шешімі қабылданады. Шешім қабылданып біткеннен кейін Әділет органында тіркеліп, газет бетіне шығады да, заңды күшіне енеді.
Яғни ҚР Үкіметінің «Әкімшілік-аумақтық бірліктерге, елдімекендердің құрамдас бөліктеріне атау беру, оларды қайта атау, сондай-ақ олардың атауларының транскрипциясын нақтылау мен өзгерту кезінде тиісті аумақ халқының пікірін ескеру қағидасы» туралы 2014 жылғы 24 ақпандағы №138 қаулысына сәйкес көшеге атау беру жұмысы төрт сатыдан тұрады. Олар –жергілікті аудан әкімдігі, қалалық мәслихат, республикалық комиссия, Әділет органы. Осы төрт инстанциядан өтеді.
– Ал егер көшеге тұрғын үйлер толық түсіп қойған болса, әлі де атауы берілмеген көшелердің болашағы қандай болмақ?
– Сәулет және қала құрылысы бөлімі елдімекендердің егжей-тегжейлі жоспарын дайындайды. Атауы жоқ көше тұрғындарының өкпесі де орынды. Такси, жедел жәрдем шақырту керек. Келім-кетім адамдары тағы бар. Тұрғындарға күнделікті қиындық туғызғаннан кейін олар «жергілікті әкімдік жұмыс істемейді» деп ренжиді. Дегенмен біз тұрғындармен тұрақты түрде жиналыс өткізіп тұрамыз. Сонда жергілікті аудан әкімдігіне «осы көшеге уақытша реттік нөмір беруіңізді сұраймын» деп өтініш жазу керек. Сәулет және қала құрылысы бөлімі уақытша реттік нөмір бере алады. Ол үшін сол көшенің 4-5 тұрғыны қол қойса да жеткілікті. Сол сияқты көпшілік тыңдау өткізілетін болса, біз міндетті түрде жергілікті газетке хабарлама береміз.
Қарағанды қаласына іссапар кезінде ары қарай Қарқаралы ауданына, Қазыбек бидің 300 жылдығына арналған мерейтойға делегацияның құрамында барып келдім. Онда Шахтинское, Полярное, т.б. көше атауларының бәрі орысша жазылған. Сол іспетті Шымкентте де ондай атаулар әлі де кездеседі. Бірақ біз басым бөлігін қазақыландырдық деп сеніммен айта аламын. Мысалы, «Чапаевка» – «Оңтүстік» шағынауданы, «Қайтпас-2» – «Ақжайық» болып өзгергелі біршама уақыт болды. Мұның бәрі қалалық әкімдіктің сайтындағы мекенжай анықтамалығына да енгізілген. Тек тұрғындардың құлағы бұрынғы жаттанды атауларға үйреніп қалған.
– Сонда бір көшеге атау беру қанша уақытқа созылуы мүмкін?
– Бұлай «қиындап» кетуінің себебі – ашықтықты қамтамасыз ету. Бұған дейін қалалық әкімдіктің жанында қалалық ономастика комиссиясы болған. Ономастикаға қатысты мәселенің барлығы бір қаланың төңірегінде, яғни өзімізде шешілетін. Бірақ сол кезеңде «жергілікті жерлерде кісі есімдерінің атаулары көбейді» деген уәж, шағым көбейіп кетті. Осындай олқылықты болдырмас үшін әрі ашықтықты қамтамасыз ету мақсатында бұл процесс осылай күрделенді. Төрт бірдей инстанцияның қай-қайсысы да шешіммен келіспеуі мүмкін. Мысалы, біз республикалық ономастикалық комиссияның алдына барып, «мына көшеге пәленшенің атын бересіздер ме?» деп өтініш жасамаймыз. Оларға біздің пікіріміз қажет емес. Өйткені кісі есімдеріне қатысты дау-дамай көп. Қазір көшеге атау қою мәселесіне келгенде пәленшенің бабасының немесе түгеншенің атасының есімі берілмес үшін осындай қадамдарға барып отырмыз.
Көше тұрғындарына жиналыс өткізілетін болса, 15 күн бұрын хабарланады. Егер тұрғын белгілі бір себептермен жиналысқа қатыса алмаса, онда аудан әкімдігінің өкілдері әр үйге кіріп, ұсыныс хаттамасымен таныстырсын, қол қойдырсын деген талап қойылған. Бұл бағыттағы жұмыс тәжірибесінде «біздің пікірімізді ескермеген» деген сияқты үш-төрт тұрғын арыз жазған жағдайлар кездескен. Ал үш-төрт адамның арызы да ұжымдық арыз болып саналады. Оны біз міндетті түрде қарауға тиістіміз.
Заң талаптарында көрсетілгендей, бір ұсынысты енгізу үшін кемінде 10 ай уақыт кетеді. Республикалық ономастика комиссиясының жиналысы бір тоқсанда (үш ай сайын) бір рет, жылына төрт-ақ рет өтеді. Ал сіз оған үлгеріп немесе үлгермей қалуыңыз да мүмкін.
– Биыл республикалық ономастикалық комиссияға қанша көшенің атауына ұсыныс бердіңіздер?
– Үкіметтің қаулысына сәйкес «қандай кісі есімдерін беру керек» деген талабы бар. Соған сәйкес қаулының күші уақытша тоқтатылып, мораторий жариялаған. 2014 жылы аталған Қаулы қабылданған кезде Шымкент қаласы бойынша 170 ұсыныс енгізгенбіз. Жыл бойына республикалық ономастика комиссиясының қараған ұсынысы 455 болса, оның ішінде 170-і Шымкенттен беріліпті. Негізі басында 196 еді. Соның 170-і өтіп, оң қолдауын тапқан. 2015 жылы бұл қаулы тоқтатылды да, Жеңістің 70 жылдығының қарсаңында ҰОС ардагерлерінің есімін беруге рұқсат берілді. 2013 жылы қаланың Бас жоспары өзгерді де, қалаға Сайрам, Төлеби, Ордабасы ауданынан елдімекендер қосылды. Сол кезде бір атау 33 рет қайталанатын жағдай кездесті. Мәселен орталықтағы Б.Момышұлы көшесі Қайтпас-1 елдімекенінде бар. А.Құнанбаев, Ш. Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Хамза сияқты көше атаулары барынша көбейіп кетті. Қаланың Бас жоспары өзгермей жатып қаладағы көшелердің жалпы саны 1300-ге жетпейтін. Жаңа елдімекендер қосылғаннан кейін 2560 болды, яғни екі есеге көбейді. Содан соң автоматты түрде көптеген көше атаулары қайталанды. Жергілікті ауылдық типтегі елдімекеннің көшелерінде ақсақалдардың өзара кеңесуімен көшеге заңсыз ат қойыла берген. Біз соның бәрін зерделедік. Зерделеу жұмыстарының нәтижесінде жаңадан қосылған елдімекендердегі көше атауларының барлығы дерлік заңды деп айта алмаймыз. Негізі көшеге шартты атау беру – заңсыз. Сол кезде атауы жоқ көшелердің саны 500-ге жуықтады. Атауы қайталанатын көшелердің саны 170-ке өсті. Бірінші орындағы маңызды мәселе – атауы жоқ көшелерге атау беру, екіншісі атауы қайталанатын көшелер. «Әкімшілік-аумақтық бірлік» туралы Заңда да, Үкіметтің қаулысында да көрсетілген. Мысалы, Шымкент қаласы – бір әкімшілік-аумақтық бірлік. Онда көше атауы бір реттен артық қайталанбауы тиіс. Қайталанған жағдайда сот, пошта, коммуналдық қызмет саласында түрлі жағдайлар орын алуы мүмкін. Олар бізге қайта-қайта ұсыныспен шығады. Мәселен, сот отырысы аудандық, облыстық, республикалық сотта қаралып, қорытындысын тиісті мекенжайға жолдауы тиіс. Сол кезде қайталанатын көше атауларынан азаматтар зардап шегеді. Момышұлы көшесі, 21 үй орталықта да, Қайтпаста да бар. Ертеңгі күні құжат тиісті мерзімде жетпесе, сәйкесінше заң талаптарын бұзған болып есептеледі. Жедел жәрдем қызметі де дәл солай шатасуы мүмкін. Алда әлде де атқаратын жұмыстарымыз көп.
– Қаланың орталығындағы «Тауке хан» немесе «Іляева» деген көше атаулары тайға таңба басқандай қате жазылып тұр. Орталықта тіпті Циолковский деген сияқты орысша атауларды да кездестіресіз. Қала көшелері қашан толық қазақыланбақ?
– Көше атауын жазған немесе өзгерткен кездегі тақтайшалар қою немесе жаңарту сияқты шығындар толықтай мемлекеттің есебінен төленеді. Біз көше атауына қатысты өзгерістің барлығын тиісті мекемелерге жолдаймыз. Әр тұрғын көшесінің атауын өзі жаздыртуы керек. Заң тұрғысында тұрғынға ешқандай шектеу жоқ, себебі өз қаржысына істетеді. Біркелкі стилистиканың қалыптаспайтыны содан. Ал бірақ көшеге атау берілген кезде аудан әкімдігі дұрыс нұсқасын барлық тұрғынға ұсынады. Егер дұрыс жазылмаса, тағы да жиналыс өткізіп түсіндіру жұмыстарын жүргіземіз.
Қала көшелерін толықтай қазақыландыру бағытында республикалық ономастикалық комиссияға мынадай көше атауларын ұсындық: Мерген, Жетіотау, Тәңірқұт, Аруана, Айбалта, Құнарлы, Мұзбел, Көркемай, Құттыбілік, Айдаркөл, Жезқанат, Сұлукөл, Торғауыт, Қоңыраулы, Сарбаз, Жаңадария, т.с.с. Бұл – комиссия оң қорытынды берген көшелердің бірсыпырасы ғана.
– Әңгімеңізге рахмет!
