Шығармашылық жолын ақындықпен бастаған һәм тастамаған Сәрсен Бек Сахабат — өзінің әмбебап әдебиетші болғанын дәлелдеген қаламгер. Көзі тірісінде жарияяланған сұхбаттарынан оның пенделіктен таза, парасаты биік болмысы байқалып тұратын.
Сәрсен Бек Сахабат 1954 жылдың 24 наурызында Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан қаласында дүниеге келген. Орта мектепті бітірген соң кеңшарда жұмысшы болып істеп, Совет Армиясы қатарында болған.
1975 жылы Алматы қаласындағы ҚазПИ-ге филология факультетінің күндізгі бөліміне оқуға түседі. Оқуын бітіргесін 1979-1980 жылдары Алматыда ҚазССР мемлекеттік Кітап палатасында библиограф, «Кентауская правда» газетінде аудармашы, ауыл мектебінде мұғалім болған.
1991 жылы Шымкент қаласына көшіп келіп, түрлі басылымдарда қызмет етіп, шығармашылығын қолға алады. «Жібек жолы», «Жайнамаз» журналдарында тілші, редактор, «Темірқазық» журналы мен «Мәдениет» газетінің ұйымдастырушы бас редакторы, ОҚО Өнер ордасының бас маманы, халықаралық «Нәзір» қорының вице-президенті. Мәдениетті қолдау қорының қоғамдық негіздегі басқарма төрағасы қызметтерін атқарған. Бірнеше жыр жинақтарын шығарған. Әдебиет сыншысы, тәржіман, нәзіртанушы, түркітанушы, лингвист, мәдениеттанушы ретінде жан-жақты қарымымен танылып, жұртшылықтың құрмет-ықыласына бөленді. «Сөз мүсіні», «Назымгөй нақыш Нармахан», «Қаратау қаламгерлік қазынасы», «Сағындырған саңлақ Сәттар» атты еңбектерінде Т.Әлімқұлов, Т.Тоқбергенов, А.Сүлейменов, М.Байғұт, Н.Бегалыұлы, Ә.Шілтерханов, С.Ерубаевтың шығармашылық портреттерін сомдап, мәшһүр «Қаратау мектебін» теориялық тұрғыдан тұжырымдаған.
«Йассауийа тариқаты», «Данышпан Ата», Отырар, Түркістан, Сайрам бабтары һақындағы зерттеулерінде түркілік тариқат мәселелерін сөз етеді. «Шәмшіғұмыр», «Қынсыз қылыш Құрманбек» зерттеулері өнер тақырыбына арналған.
Бұдан тыс «Төреғұлдың Нәзірі», «Қажы Ыбырай» еңбектері ғұмырнамалық үлгіге негізделген. Ол ешкімге еліктемей, бір арнаға бірнеше жанрды тоғыстырып, тың стиль қарастырады.
Тәржімандық шеберлігіне көне түркі мен өзбек тілдерінен Қ.А.Йассауи һикметтерін, С.Бақырғани һикметтері мен нәзира дастандарын, Йуғнақи, М.Хорезми, Қ.Кәтиб, Байқара сұлтан, Ә.Науаи, Ә.Рудаки, замандастары М.Юсуп, И.Түркиді, құмық халқының қазақы жырларын мөлдірете аударғаны дәлел. Орыс тілінен Федор Тютчев, Александр Блок, Анна Ахматова, Х.Р.Хименес жырларын тәржімелеп «Жазды аңсаған жүрек қағысы» кітабын шығарған.
Қажы Ыбырай Исмаилұлының ұйымдастыруымен Алаш қайраткері Нәзір Төреқұлұлының шығармашылық мұрасын архивтерден жинастырып, орыс және өзбек тілдерінен аударып, төрт томдық құрастырды. Нәзір көсемсөзін «Нәзірге нәзіл нәзіктік» деген атпен Шымкент пен Алматы баспаларынан шығарды.
Ж.Шанин атындағы қазақ драма театрында «ТурЦИК төрағасы», «Кеме қалған» поэтикалық драмалары сахналанған.
Өзі ұстаз тұтқан Қуандық Шаңғытбаев Сәрсенбектей шәкіртінің бойындағы қасиетін, ойындағы тереңдікті байқайды, бағалайды. «Табиғатқа жаны ашып қараған адамнан тек қана жақсылық күтер едім» депті Э. Хемингуэй. Менің де осыны қайталағым келеді. Өйткені, Сәрсеннің лирикалық кейіпкері суық сорған өсімдік үшін жүрегі езіліп тұрса да, оның бойынан адам сүйінетін қайсарлық тауып қуана біледі, табиғаттың дірілін жүрек айнасына түсіреді. Мұның баршасы – оның адалдық позициясын айқындайтын факторлар. Басқаны қайдам, тап сондай азаматтардың көбірек болуын қалаймын» деп жазған.
Көпшілік оның сан қырлы сырын сөз етіп, нәзіртанушы, түркітанушы, тарихшы деп әспеттеп жатқанда, ол дабыраға ере кетпейтін қайсарлығына салып, өзінің ең алдымен ақын екендігін еске салатын.
«Өлең – басты жанрым. Жұлын – жүйкем. Жан дүниемнің жарасымы. Сондықтан арзан атаққа бола жазбаймын. Он алты жасымнан бастағам, әліге тастап кеткен, араздасып қалған жерім жоқ. Біреулердей «ақынға сөйлегеннен өлең оқу оңай» деп жиналыс, кездесулерде оқымаймын. Өйткені өлең жиналысқа, тойға бола жазылмайды. Осыған бола мені ақын қатарында атағысы келмегеннің өзі біледі» деген екен өзі.
Сәрсен бек Сахабаттың өлең оқығанын көрмедік, арнау да жаза қоймады. Арзанға алданбады. Атаққа малданбады. Есесіне оның әдебиет туралы сынын, түркітану туралы зерттеуін, жер-су атаулары туралы талдауларын сүйсіне оқыдық.
Ол түркітану саласын көп зерттеді. Көзі тірісінде осы ғылым туралы:
«Түркітанушы жаза білетін жазушы яки публицист ғана емес, тағдыр-тарихымызды, дінді, әдет-ғұрпымызды, басқалармен салыстырып сараптама жасау үшін бірнеше тілді білуі тиіс. Нағыз филологиялық синтез. Түркітану – Ресей империясының түркі халықтарын өз отарына айналдыруға барын салған ғылымы. Айла-амалын да, ақшасын да аямағандар шығыстануға жүһүт, Түркітануға татар мен неміс оқымыстыларын тартты. Қазанда Ибраһим Хальфин, бізде Шоқан отандық түркітанудың негізін қалап, патшалық режимнің ғылым-білімімен күресті. Шоқанның орысша жазғанының себебі осында. Басты кедергі қазақ оқырманының бұған дайын еместігінде. Кешегі күні Шоқанды «Ауропаға терезе ашты» деп келдік. Мұнымен өз басым келіспеймін, Шоқан Ресейге болмасын, сол арқылы Батысқа болмасын «Азия терезесін» ашып кетті. Әлбетте, оның қызығын қолында билігі бар, ақшасы мен бас-қасы бар империя көрді» деген екен.
Сарсен Бек Сахабаттың түркітануға қосқан үлесіне әдебиетші-ғалым Р.Бердібай кезінде былай баға берген екен: «Түркі әлемі, Таным жағалаған ғалымдарды білуші ек. Ақындардың арасынан Сәрсен Бек Сахабат осынау нәзіктікті нысанаға дөп алыпты. Дегдар тым намысқой. Қайтер екен деп ақырын күттік. Шайырымыз алқына қоймапты. Керісінше көптеу таңырқатты. Түркіге тым бойлап тіл ұстартқаннан көбіне түсіне де қоймадық. Қаріп қуалайды, жаңылтпаш па дедік. Сөйтсек, бұл да түркілік үрдіс, бүгінде ұмытылған дәстүр екен.
Түркіні әркім өзінше қабылдайды, өзіне икемдейді – өзгеге қимайды. Сахабат ешкіммен салғыласпайды. Қисынын қуалап шығыстың, батыстың дәлел-дәйегін өз өресімен өлшеп-таразылағаны әуесіңді келтіреді. Өгей өреге бағынбайды, өктемді басындырмайды. Түркіні тарының қауызына сыйдырған қараулыққа жан-тәнімен қарсыласқан пайым-парасаты бөлек. Поэтиканы ақылға бағындыру, ғылыммен ұштастыру елеңдетерлік еңбек. Көк Тәңірі көсегесін көгерте алмаған өгей өремен таласқа түскені де өнеге. Сахабаттың өлеңде өретіні де, этномәдени пайымдауларында пәлсапаның буына бөгетіні де – Көк Тәңірінің осынау танымы.
Ересек естіге, ойлы оқырманға берері мол. Сондықтан оны оқитындар әсте өкінбесе керек. Тұран (Түркістан) – жақ тартқан жауынгер елдің садағын кезегеннен сағымда көрінгенді мүлт жібермейтін мерген ерлердің атақонысы. Түркістанның төл перзенті Сахабат та сағымға садағын ілген, сөз өнерінде жақ иген бір бейнеткеш. Төл атасын төбесіне көтерген кішіпейіл ұл»
Осынау ардақты ағасының оң бағасын алған Сарсен Бек ағаның түркітану саласындағы еңбегінің бағасын болашақ ұрпақ беретініне сенеміз.
Түркітанудағы орыс-қазақ араласынан туған сөздердің шығу тарихы, жалпы алғанда қазақ сөздерінің ежелгі сөздерден пайда болу жолдары туралы құнды зерттеулер жасады. Осы бағыттағы көлемді зерттеулері де өз алдына бір ғана мәселе төңірегінде ғана емес, осы саладағы қордаланған мәселелерді жан-жақты зертеуімен құнды болмақ.
«Сәрсен Бек Сахабаттың сөз қадірін терең түсініп, ерен қолдана білетіні, сүйегіне сөз өнері біткендігі оның «Үркер таққа тоғайды» атты қоңыр кітапшасынан-ақ анық аңғарылған еді. Бүгінде адамдардың, оның ішінде оқырманның, әсіресе әдеби қауымның түрлі-түрлі ыңғайларда құбыла өзгеріп бара жатқандығы соншалық, шын пейілмен қуану дегеннің өзі қиынға айналғанын байқағанда, шошынбасқа лажың қалмас... Сәрсенбектің жырларында да, тәржімелеріне де қуанудың, шуақ шаша мейірленудің орнына кейбіреулердің тіксіне-тітіркене қалғаны да «түсінікті» деп білеміз» деп жазған екен жазушы Мархабат Байғұт.
Өлеңдері мен тәржімесінің тәрбиелі келетіні сондықтан. Жеңіл-желпі ауызекі тілді місе тұтпайды, көп оқиды, көп біледі, түбіне үңіледі. Кейбір ақын-жазушыларымыздың қолынан бұлай еңбек ету келмес те еді.
Ал, оның түркі мәдениетін зерттеуі және ежелгі түркі атаулары арқылы түркітану ғылымын зертеуде біржақтылықты қаламайтын. Бұл салаға келгенде тарих, этнография, тіл білімі саласында керемет бай білім болмаса түк тындыра алмайсыз. Ал, Сарсен Бек Сахабат көне түркілердің мәдениеті мен пайда болу тарихына қызығушылығын өткенін түгелдеуге ұмтылған әрбір перзенттің қадамы деуге келеді. Тек мұндай қадамды екінің бірі үлкен абыроймен алып шыға алмасы хақ.
Сарсен Бек Сахаббаттың «Мәскеу көз жасыңа қарамайды...» дейтін зерттеуі бар. Зерттеу жүрегі қазақ деп соққан әрбір жанның өз халқының жүріп өткен жолына деген қызығушылығын оятадеп ойлаймыз.
«Қытайдың, парсының, арабтың, орыстың тілін білме, үйренбе демейміз. Қайта үйреніңіз. Қанша кітап оқысаңыз да, тіл үйренсеңіз де, қазақы ділден, діннен, тілден ой қорытуға қарым-қабілетіңіз жетеріне көзіңіз анық жетсе. Қазақтан көз жазбаңыз! Қазақтар жалғыз жүзін, өз руын төбесіне көтеріп, бүгінгі ақпатшалық-сәбеттік режим қалыптаған анатілдік сөз қорымен, тарихи танымымен өркениеттің өрісіне ілесе алмайды. Қалмақпен, қоқанмен қаржасып қалыптасқан ергежейлі ел нұсқасында қалып қоймақ. Қала берді Батысқа соқыр еліктесек жаңа қақпанға түсіп, тағы бір құрдымның құдығына құлаймыз. Қазақ үшін тағы бір алмағайып, жанталас заман басталып кетті. Қарқынды дамып, геосаясатта бедел алып келе жатқан елміз. Қарын тоя да бастады, алайда осының бәрін қолымызда берік ұстап ілгері басу үшін ақыл-ой азаттығы керек» дейді ол.
Сәрсен Бек Сахабат елін шексіз сүйді, тарихын таразылады, парасатты пайым жасады. Ешкімге иілмеді. Байлық үшін басын иіп, төмендемеді. Қазақтың сан тарау тарихына үңілді. Қазына тапқандай қуанды. Шындығын ақтарып шырылдады.
Шымқаланың ортасында түркі даласы , отаршылдықтың қиянаты , дін мен діл, ел мен жер туралы ой толғайтын Сәрсен Бек Сахаббат та мәңгілік мекеніне аттанып кетті. 2019 жылы 16 наурызда. Осынша еңбек жазғанына бұлданбады. Бағаламадыңдар деп шеткері сөз де айтпады. Сан қырлы еңбегін ұлтына қалдырды да кете барды. Ұлықтайтын ұрпаққа сенген шығар. Сол еңбектердің бағаланар кезі де келер...
Зылиха ЖАНТАСОВА,
филология ғылымдарының кандидаты, доцент, Ж. Тәшенев университеті «Тілдер және әдебиет»
кафедрасының меңгерушісі
