Жыл басталғаннан уақытша тіркеуге тұру жайы елді «толғандырған тақырыптың» біріне айналды. Осыған орай «Шымкент келбеті» газеті редакциясы ұйымдастырған дәстүрлі «дөңгелек үстел» басындағы әңгімеге ОҚО ІІД Көші-қон полициясы басқармасының аға инспекторы – Жеңіс ИСАҰЛЫ, «Азаматтарға арналған үкімет» МК КЕ АҚ филиалы – ОҚО бойынша ХҚКО департаменті директорының орынбасары – Еркебұлан АСАНБАЙҰЛЫ және теолог Ұлықбек АЛИАКБАРҰЛЫ қатысты. Халықтың жолдаған сұрақтарына байланысты ақпарат алмасып, тіркеу жұмыстарының барысы жайлы ой-пікір бөліскен басқосуды «Шымкент келбеті» газетінің бас редакторы – Айгүл ҚАПБАРОВА жүргізіп отырды.
ШК: – Кез келген заң адамның қолайлы өмір сүруі үшін дүниеге келеді. Сіздер қалай ойлайсыздар, заңнамалық актілердегі «уақытша тіркеуге» қатысты өзгерістер қоғамда неге қызу пікірталас туғызды? Бұл өзгерістер Көші-қон қызметін қаншалықты жеңілдетті және халықтың күнделікті тұрмыстық өміріне тиімділігі бар ма?
Е.АСАНБАЙҰЛЫ: – Қазақстан Республикасының азаматы ретінде бұл өзгерістерді қолдаймын. Өйткені, өңірге келіп-кетіп жатқан адамдардың санында шек жоқ. Ата-анасынан алыстап, ауыл-ауданнан жастар келеді. Оң-солын танып үлгермеген олардың түрлі жағымсыз жағдайларға ұрынып жататыны жиі кездеседі. Шынын айтқанда сол келіп-кетіп жатқандардың есебі болмайтын. Ал қазіргі таңда мекенжайы белгілі болғандықтан кім де болса жауапкершілікті сезінеді. «Уақытша тіркеу» – мемлекеттің әр азаматты қамқорлыққа алуы деп қабылдаймын.
Ж.ИСАҰЛЫ: – «Уақытша тіркеу» бүгін ойлап табылған жаңалық емес, 1993 жылдан бері заңда қаралған тәртіп. Тек бұған дейін үш айға рұқсат етілгендіктен азаматтар уақытша тіркеуге тұруды созбалаңға салып алғаны бар. Сондықтан талап қазір бір айлық мерзімге қысқартылып, айыппұл мөлшері бұрынғы 5 АЕК көлемінен бүгінде 7 АЕК-ке ұлғайды. Халықты елең еткізгені де сол шығар. Ал елге берер пайдасына келсек, бұл әр адамның қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.
Бұрын «уақытша тіркеуге» тұру үшін тек көшіп-қонатын азамат бас қатыратын. Пәтерін жалға берушілер үйіне тіркеуге тұрғызса, меншігін заңсыз иеленіп кете ме деп қауіптенетін. Жеке мүлкіне пәтер жалдаушының мүдделі болуын ешкім қаламайды. Соның салдарынан қаламызда тіркеусіз жүрген халық саны күннен күнге арта берді. Бұл жағдай Ішкі істер қызметіндегі түрлі арыз-шағымдарды қарап, іс жүргізуге кесірін тигізбей қоймады. Іздеген адамды мекенжай бойынша табу қиынға соғатын. Қазір азаматтарды есепке алуда ҚР Заңының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің 493 бабы 5 тармағына толықтыру енгізілді. Осы заңға сәйкес, меншік иесіне де жауапкершілік жүктелді. Уақытша тіркеуде тұрған азаматтар мүлікке ортақтаса алмайды. Пәтер иесі үйін сату үшін олардың келісімін алуға міндетті емес. Үй немесе мекеме (жатақхана) иелеріне қойылған заңды талаптар «уақытша тіркеу» жұмыстарын едәуір жеңілдетіп отыр. Қазір ХҚКО-на келіп уақытша тіркеліп жатқандардың басым бөлігі сол пәтер берушілердің еркімен жүзеге асырылуда. Өйткені, олар үйіндегі тұрғындарды есепке тұрғызбаған жағдайда 10 АЕК көлемінде айыппұл төлейді.
Ұ. АЛИАКБАРҰЛЫ: – Меніңше, тіркеу тәртібі діни қақтығыстар мен террористік әрекеттерге тосқауыл қоя алады деу жаңсақтық сияқты. Осы саладағы 18 жылдық тәжірибеме сүйенетін болсам, бұзақылық әрекетке баратын адамға міндетті түрде сол жерде тұрудың қажеті жоқ. Тіпті тұрақтың да қажеті жоқ. Дегенмен, экстремистік көзқарас қалыптастырып, отбасынан алшақтап кеткен балаларды табуға көмегі зор. Бір жолы діни ағымның жетегіне еріп кеткен жігітті іздеп, туған шаңырағына бардық. Анасы ұлын мақтап, оның «жақсы» екеніне бізді сендіргісі келді. Бірақ, көзімізбен көрген жағдай ол жігіттің үйінен хабарсыз кеткеніне көп болғанын түсіндірді. Әкесі арбаға таңылған. Үйдің жағдайын жасайтын, сүйеу болатын ер адамға қарап тұрған шаруа толып жатыр. Тағы бір жігітті іздеп мекенжайын анықтадық. Хат жазсақ, оның сол ауылдан кеткеніне бірнеше жыл өткені туралы ресми мәлімет келді. Мұндай жағдайлар өте көп.
ШК: – Әңгіменің бір шеті әлеуметтік мәселеге келіп тіреледі. Тіркелу мен уақытша тіркеудің аражігін ажыратып бересіздер ме? Осы жерде түсінбеушілік туындап жатқан сияқты.
Ж. ИСАҰЛЫ: – Азаматтар тұрақты мекенжайға тіркелген жағдайда мерзім көрсетілмейді. Ал «уақытша тіркеуде» азаматтар емделуге, оқуға немесе жұмыс істеуге келген болса, мекенжайы бойынша қажеттілігіне қарай уақыт белгілейді. Ол – 1 айдан астам мерзімнен 1 жылға дейін болуы мүмкін. Уақытша тіркеуге келген азаматты ішкі істер органдары бұрынғы тіркелген жерінен шығармай, көрсеткен уақытына сай екінші мекенжай бойынша есепке алады. Бұл басқа қаладан көшіп келгенде ғана емес, бір елдімекеннен екінші елдімекенге көшкен уақытта да жүргізіледі. Яғни, уақытша тіркелген адамның екі тіркеуі болады. Оның бірі – өзінің тұрақты үйі болса, екіншісі – мақсатты түрде келген тұрағы. Ескеретін бір жайт: көрсетілген мерзім аяқталғанда азамат базадан автоматты түрде уақытша тіркеуден шығады. Егер сол жерде тағы біраз жұмысын жалғастыратын болса, уақытша тіркеу мерзімін ХҚКО орталығына барып қайта ұзартуы тиіс. Заң тек әр адамның тіркелуіне бағытталған және бұл қызметтің ақысы қымбат емес, бар болғаны – 227 теңге. Демек, әлеуметтік төлемдер мен салықты, пәтерақысын осыған байланысты қымбаттатуға негіз жоқ.
Ұ.АЛИАКБАРҰЛЫ: – Әлеуметтік жағдайды алға тартып, заңдағы өзгерістерге шошына қараудың реті жоқ. Бұл тәртіптің бізге керек жақтары көп. Әсіресе, ата-ана өз баласының тәрбиесін бақылауда ұстауына тиімді. Экстремистік әрекеттердің алдын алу осы тұста басталады. Теріс діни ағым өкілдерінің көздегені де сол, қиналып жүрген адамға бауырмалдық таныту. Сол арқылы адамның жандүниесіне кіріп, санасын улайды. Рухани әлсіз адам оған сеніп, соңынан еріп, ол не десе де дұрыс көреді. Соңында өз ата-анасынан бас тартуы да әбден мүмкін. Ұл-қызынан хабар ала алмай етегі жасқа толып отырған отбасылар аз емес.
ШК: – Шымкент – үлкен қалаға айналды. Мегаполис болғандықтан ауыл-аудан халқы ағылатын орталыққа түрлі мақсатта келушілер де көп. Басқа қалалардың Халыққа қызмет көрсету орталықтарында тіркеуге тұру кезінде орын алған жайсыздықтардан бүкіл ел хабардар болып отыр. Бұл орайда Шымкент қаласындағы ХҚКО-да жағдай қандай?
Е. ӘЛСЕЙІТОВ: – Облыс бойынша ХҚКО-ның 30 бөлімі жұмыс істеуде, оның 8-і Шымкент қаласында орналасқан. Оның 1-і тек автокөлікке қатысты мамандандырылған. Жаңадан ашылған үш бөлім көші-қон қызметіне дайын емес. Заңға өзгеріс енгізілуіне байланысты тіркеуге тұруға келген тұрғындар саны күрт артты. Оған әр жылдың басында зейнетақы, жәрдемақы және басқа да түрлі әлеуметтік төлемдерге құжат тапсыратындарды қосыңыз. Сондай-ақ, ХҚКО-ға жүздеген қызмет түрін пайдалану үшін жүгінетіндер де бар. Жұмыс көлемі көбейген соң Көші-қон полициясы басқармасымен бірлесе отырып, қызметкерлердің санын арттырдық. Жұмыс кестесі өзгерді. Бұрын құжаттарды тіркеу, қабылдау 18:00-де тоқтатылып, база жабылатын. Қазір таңғы 8:00-ден кешкі 20:00-ге дейін түскі үзіліссіз жұмыс істеудеміз. Құжаттарды қабылдаумен Көші-қон полициясы басқармасының қызметкерлері айналысады. Ал қайбылдауға дейінгі құжат дайындау, кеңес беру жұмыстарын ХҚКО мамандары атқаруда. Алматыда орын алған оқыс оқиғаға байланысты біздің орталықтарда таңғы сағат 9:00-ден кешкі 19:00-ге дейін медицина саласының мамандары отыр.
ШК: – Бұрын қоғамда аса мән берілмеген уақытша тіркеуге алу жұмыстарына жаңа өзгерістер әсер етті ме? Бұған дейін тіркеусіз жүргендерді анықтау үшін рейд өткізіп, айыппұл салған деректер бар ма? Қазір уақытша тіркеу жұмыстары қалай жүріп жатыр? Қай мерзімге дейін тіркеліп бітуі тиіс?
Ж. ИСАҰЛЫ: 2016 жылғы деректерді келтірейін, өткен жылы 166 194 адамды тіркеуден өткіздік. Оның 147 874-і тұрақты, 18 320-сы уақытша тіркелді. Тіркеу ережесін бұзғаны үшін шамамен 3 236 адамға айыппұл салынды. Қынжылтатыны сол, бұлардың барлығы өз еліміздің азаматтары еді.
Заңнамалық актілерге енгізілген өзгерістер 7 қаңтардан бастап күшіне енді. Қонақта, іссапарда жүрген, саяхаттап, шипажай не басқа да демалыс орындарына келген азаматтардан 30 күнге дейін уақытша тіркеуге тұру талап етілмейді. Ал 30 күннен артық уақыт тұрақтаса, тіпті, қонақ болса да міндетті түрде оның мекенжайы туралы мәлімет ішкі істер қызметінің базасына түсуі керек. Әйтсе де, 10 күннің ішінде облыс бойынша 22 636 адам тіркеуге тұрған. Оның 17 431 тұрақты, 5 205-і уақытша тіркеуге алынды. Демек, халық жауапкершілікті сезінді, бей-жай қалмады.
Қазіргі таңда Көші-қон полициясы қызметкерлері мен учаскелік полицейлер толығымен осы бағытқа жұмылдырылды. Заңды дұрыс түсіндіру үшін мекеме басшыларымен байланысқа шығып, жиналыстар ұйымдастырып, сондай-ақ БАҚ қызметі арқылы түсіндіру жұмыстарын жалғастырып жатырмыз. Әзірге рейд өткізу жоспарда жоқ. Ақпан айына дейін тек түсіндіру жұмыстарын жүргізу жоспарланған. Келесі айда тексеруді бастаймыз. Тіркеуде жоқ азаматтарға бірден айыппұл салмай, алдымен ескерту беретін боламыз.
ШК: – Халықты «Толғандырған тақырып» заңдағы жаңа өзгерістерге байланысты болғандықтан редакциямызға жолдаған оқырман сұрақтарының басым бөлігі Көші-қон полициясына бағытталып отыр. Тексеру жұмыстары қалай жүреді? Мәселен, үй әркімнің жеке меншігі. Олар баспанасына бөтен адамды кіргізбеуге құқылы. Сондай жағдайда үйде қанша адам барын, қаншасы бөтен екенін қалай анықтайсыздар?
Ж.ИСАҰЛЫ:– Бұл мәселеде бізге жергілікті полиция қызметі учаскелік полиция бөлімдерінің полицейлері көмектесетін болады. Оларда әр отбасы туралы мәліметтер жазылған дәптері болуы тиіс. Сондай-ақ, учаскелік бөлімше қызметкері күмән туғызатын адамды кезіктірсе, тұлғаны анықтау жұмыстарын жүргізе алады. Сондай-ақ, қала тұрғындарынан, күмәнді адамдар туралы ақпараттар мен шағымдар олардың көршілерінен де келіп түсіп жатады. Сол арыз-шағымдардың негізінде тексеру жүргізіледі.
ШК: – Редакцияның хат қоржынына «мен қай жақта тіркелуім керек?» деген сұрақтар вахталық жұмыста жүргендерден, құрылысшылардан, пәтер жалдап тұрушы мен үй кезегінде тұрғандардан келіп түсіпті. ҚИК арқылы пәтер алғандардың бірі 5 жылдан соң ғана үй меншік иесінің атына аударылатынын хабарлап, бұл уақытта тіркеуге қатысты мәселені қалай шешуді сұрапты.
Ж. ИСАҰЛЫ: – Түрлі салада еңбек ететін азаматтар жоғарыда айтып өткеніміздей тұрғылықты мекенжайынан тіркеуден шықпай-ақ екінші мекенде уақытша тіркеуден өте алады. Мысалы, 15 күн вахтада қызмет етіп, 15 күн үйіне қайтатындар жұмыс орнындағы мекенжайда уақытша тіркеледі. Құрылысшылар мен дихандарды тапсырыс беруші өз үйіне немесе жұмыс алаңына (ғимарат, ферма, кеңсе, т.б.) уақытша тіркеуге тұрғызуға жауапты. Әлеуметтік және тұрғын үй кезегінде тұрғандар әу баста тіркелген мекенжайын ауыстырмай-ақ, жалға алған пәтерінің мекенжайына уақытша тіркеуден өтуіне болады. Сөз басында айтқанымыздай, заң адам өмірін жеңілдету үшін қабылданады. Уақытша тіркеу – азаматтарды тиісті жәрдемақылар мен мүмкіндіктерден қағылмай-ақ ішкі істер органына мәлім мекенжайларда тұрақтауы үшін жасалған жағдай.
Ал мемлекеттік бағдарламалар арқылы тұрғын үйге қол жеткізген азаматтарға келісімшарт берілген. Онда пәтерді жалға алушы мен оның отбасы мүшелері тіркеуге тұруға болатыны жайлы тармақ бар. Яғни, баспана меншік иесінің атына өтпесе де ол үйдің мекенжайына тіркелуге болады.
ШК: – Редакциямызға хабарласқандардың бірі ХҚКО-ғы халықтың ұзын сонар кезекте тұрғанын алға тартып, жұмысын қалдырып шыға алмайтынын айтыпты. Оларға не дейсіздер? Жалпы, ХҚКО-да адамдардың денсаулығына зиян келіп, шаршататындай аура жоқ па?
Е. АСАНБАЙҰЛЫ: – Қазіргі уақытта әр орталықта бір-бір «Жедел жәрдем» тобы отырады. Бірер күн бұрын егде жастағы бір ғана азаматқа көмек керек болды. Аздап өзін нашар сезінген кісіге дер кезінде көмек көрсетілді. Әйтсе де, оның денсаулығында басқа да кінәраты жоқтығына көз жеткізу үшін «Жедел жәрдемнің» көмегімен тексеруге жібердік. Ал кезекке келетін болсақ, басқа қызметке келгендер мен құжаты толық емес немесе үй иесі яки тіркеуге тұратындардың бір-бірін күтіп 2-3 сағат сол жерде жүргендері бар. Бірақ, тіркеуге, уақытша тіркеуге тұруға келгендерге қызмет көрсету уақыты 10-20 минуттан аспайды. Ал жұмыстан шыға алмайтындар үшін қарбалас басылғанша сенбі күні де сағат таңғы 8:00-ден кешкі 20:00-ге дейін ХҚКО жұмыс істейтінін ескерткім келеді.
ШК: – Шымкент қаласының аумағына 2014 жылы аудандардан 40-тан астам ауыл енген болатын. ХҚКО-ның мамандарына ол тұрғын алаптардың жағдайы белгілі болар? Облыс қарамағындағы ауылдар мен көшелерді қала аумағына тапсыру жұмыстары әлі де жалғасып жатыр. Мекенжайлары нақтыланбағаны бір мәселе болса, мұнда бұдан өзге де жағдайлар көп. Мысалы, өмірден өткен жақынының атындағы үйді өз атына аудармаған мұрагерлер бар. Олар алдымен мұрағат бөліміне баруы қажет. Ал құжаттары өз атында болғанымен, мекенжайы нақтыланбағандар жылжымайтын мүлкін қайта заңдастырып, рәсімдеп үлгермейтінін айтады. Шешілмеген мәселесі көп тұрғын алаптардың халқы «Мынадай жағдайда тіркеу жұмыстарын қалай жүзеге асырамыз? Жүзеге асыра алмасақ, айыппұл төлейтіндей кінәлі де емеспіз ғой. Үлгере алмағанымыз үшін айыппұл төлейміз бе?» деп сұрапты. Шынында да айыппұл аз қаражат емес. Бұл жағдайда қалаға енген ауыл тұрғындарының тағдыры не болмақ?
Е.АСАНБАЙҰЛЫ: – Иә, бұл жағдайлардың барлығы бізге таныс. 100 үйдің 10-ы ғана құжаттарын қайта рәсімдеген. Қалған 90-ы арқаны кеңге салып, құжаттарға әу бастан салғырт қараған. Олардың арасында тіркелу тұрмақ, бүгінге дейін мекенжай туралы анықтама ала алмай жүргендер де бар. Тіпті, мұрағаттарды ақтарып, аудан мен облыс арасында сабылып жүргендер де жеткілікті. Оған бүгінгі облыс аумағынан қалаға енгізу жұмыстары қосылды. Қазір бұл тұрғын алаптарда қайта құру және жылжымайтын мүлікті жаңа бекітілген мекенжайға заңдастыру жұмыстары жүріп жатыр. Сол жұмыстар аяқталмайынша тіркеуге де тұра алмайды. Соның салдарынан өздеріне қажетті жеңілдіктерді де пайдалана алмай жүргені рас. Біз жақында Көші-қон қызметкерлерімен бірге «Ақжар» тұрғын алабына барып, жағдаймен танысып, әрі түсіндіру жұмыстарын жүргізіп қайттық.
Ж. ИСАҰЛЫ: – Облыс пен қала аумағында жоспармен атқарылып жатқан жұмыстар негізінде орын алған мұндай себептер ескерілді. Қалаға енген ауылдың тұрғындарымен учаскелік полиция қызметкерлері жұмыс істейді. Олар рейдтік іс-шаралар өткенде жұмыс дәптеріне әр үйдің мәліметтерін жазып алады. Оған бұрынғы «үй кітабында» тіркелген азаматтарға қоса жаңадан қосылған отбасы мүшелері де тіркеледі. Сол тізімдегі азаматтарға ауыл, көше мәселелері оң шешімін тауып, мекенжайы нақтыланып, жылжымайтын мүлкін қайта заңдастырғанға дейін айыппұл салынбайды.
Түйін сөз:
Е.АСАНҰЛЫ: – Уақытша тіркеудің пайдасы – әр азаматтың қауіпсіздігі үшін маңызды. Әйтсе де, ескертетін бір жайт бар, уақытша тіркеу арқылы әлеуметтік төлемдер жүргізілмейді. Зейнетке шығу, жәрдемақы және басқа да қызметтер үшін құжаттарды негізгі тіркелген мекенжайы бойынша тапсырады. Ал кез келген қызметтің ең оңай жолы – электронды цифрлы қолтаңбаны пайдалана білу.
Ж. ИСАҰЛЫ: – Біздің мақсатымыз – айыппұл салу емес, халықты тұрғылықты мекенжайы бойынша жүйеге келтіру. Заң – ішкі көші-қон қызметін ретке келтіру үшін жұмыс істейді.
Ұ.АЛИАКБАРҰЛЫ: – Халықтың қауіпсіздігін ойлау дұрыс. Дегенмен, заңнамалық актілерге енгізілген өзгерістер экстремизм мен терроризмге қарсы іс-қимылға бағытталғанын ұмытпау қажет. Діни көзқарасы өзгеріп, экстремистік бағытқа бет бұрып бара жатқандардың тізімі біздерге, теологтарға келіп жатады. Бірақ, оларды райынан қайтару үшін кездесіп сөйлесу қиын. Басты мәселе – мекенжайы нақты емес. Сондықтан, көші-қон қызметі біздерге осы бағытта көмектесіп, ең әуелі күмәнді деген азаматтардың мекенжайын тексеруден бастаса деген ұсынысым бар.
