Сайлаушылардың құқығын қамтамасыз ету – сайлаудың заңды өтуінің кепілі Избранное

Среда, 06 Январь 2021 05:10 Автор  Опубликовано в Саясат Прочитано 25636 раз

0f4df3a93d5988cf99e47196a261be8e original.44869

Еліміздегі аса маңызды саяси науқан, 2021 жылдың 10 қаңтарында өтетін Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарының сайлауына дайындық қызу жүріп жатыр. Бұл сайлаудың бұрынғы сайлаулардан ерекшеліктері мен айырмашылығы, сайлаушылардың сайлауға қатысу тәртібі және басқа мәселелер жөнінде Шымкент қаласы, Әл-Фараби аумақтық аудандық сайлау комиссиясының төрағасы Мелдебек ӘДІЛБАЕВПЕН сұхбаттасқан едік.

– Алдағы сайлаудың бұрынғы өтіп жүрген сайлаулармен салыстырғанда айтарлықтай ерекшеліктері бар. Олардың біріншісі – саяси тұрғыда болса, екіншісі – бүгінгі күнге әлемді жайлап тұрған пандемияға байланысты, ал үшіншісі – сайлауды дайындауға, ұйымдастыруға және сайлауға қатысушыларға тікелей байланысты. Енді осы ерекшеліктердің әрқайсысына жеке тоқталар болсақ, бұрынғы сайлауларда Қазақстан Республикасы Президенттігіне, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттығына үміткерлердің тізімдері алдын ала жарияланып, сайлаушылар соның ішінен өз қалаулыларына дауыс беретін. Ол сайлау өткізудің мажоритарлық жүйесі. Ал, енді Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңның Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі мен мәслихаттар депутаттарының сайлауын партиялық тізіммен өткізу туралы талаптарының 2019 жылдың 1 қаңтарынан заң күшіне енуіне байланысты, бұдан былай Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарынан басқа депуттаттыққа үміткерлерлерді тек саяси партиялар іріктеп, өз кандидаттарының тізімін ұсынатын болады және олардың атынан сайлауға саяси партиялар түседі. Сайлаушылар өз дауыстарын жеке кандидаттарға емес, саяси партияларға береді. Әр саяси партия өздерінің сайлауда жинаған дауыстарына сәйкес депутаттық мандатқа ие болады. Бұл сайлау өткізудің пропорционалдық жүйесі деп аталады. 2021 жылдың 10 қаңтарында өтетін сайлау осы пропорционалдық тәсілмен өтеді. Бұл алдағы сайлаудың бірінші негізгі ерекшелігі.
Екінші мәселеге байланысты – сайлау барысында, әсіресе дауыс беру үй – жайында эпидемияға қарсы қатаң санитарлық шаралар көру қарастырылатын болады. Оның ішінде, сайлаушылардың сайлау учаскесіне медициналық маскамен келулері, дауыс беру бюллетенін аларда жеке куәліктерін комиссия мүшелерінің қолдарына бермей, құжаттағы деректерді оқу мүмкіндігі бар қашықтықтан көрсету және маскасын бір сәтке иегінен төмен түсіріп, өзін құжаттағы суретпен салыстыруға мүмкіндік беру талап етіледі.
Сайлау процесінің қатысушыларын – сенім білдірілген өкілдерді, байқаушыларды, отандық және шет елдік бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдерін дауыс беру үй-жайында араларын мүмкіндігінше 1, 5 - 2 метр қашықтықта орналастыру қарастырылған.
Сайлаушылардың кедергісіз дер кезінде дауыс беруін қамтамасыз ету үшін ескеретін бір жәйт, ол - азаматтардың өздерінің сайлаушылар тізімінде бар-жоғын алдын ала тексеріп алғандары дұрыс болар еді. Өйткені, Шымкент қаласы бойынша 617 мыңнан астам дауыс беру қабілеті бар азаматтар тіркеліп, орташа есеппен әр ауданға -154 мың сайлаушыдан келіп отыр. Қала халқының өздерін сайлаушылар тізімінен тексеруін жеңілдету мақсатында әр ауданда Call-орталықтар іске қосылған. Олардың сымтетіктері мыналар: Абай – 39-02-00, Әл-Фараби - 39 - 02 – 01, Еңбекші - 39-01-96, Қаратау – 77-46-06, 77-56-27. Осы орталықтарға телефон арқылы хабарласып, өздерінің сайлаушылар тізімінде бар-жоғын, қай сайлау учаскесінде дауыс беруін анықтау үшін жеке сәйкестендіру номерлерін (ЖСН) операторларға хабарласа жеткілікті.
Ал, сайлаушыларымыздың алдын ала сайлау учаскесіне бару немесе телефон арқылы хабарласу сәті түспей, сайлау күні сайлаушылар тізімінен өзі туралы мәліметті таппаған жағдайда, учаскелік сайлау комиссиясының төрағасына (төрайымына) жүгінуі тиіс. Сайлаушы Шымкент қаласынан тысқары жерде тіркеуде болған жағдайда, ол дауыс беруге жіберілмейді. Өйткені, сайлаушылар тізімі тек тіркеу негізінде жасақталады. Әркім өзі тіркелген тұрақты мекен-жайында дауыс беруі тиіс.
Осы сайлаушылар тізіміне тікелей қатысты тағы бір ерекшелік – жоғарыда аталған Конституциялық заң талаптарына сай, бұдан бұрынғы сайлауларда сайлаушылар тізімі көпшілік қауымның кедергісіз танысуы үшін қол жетімді жерге іліп қойылуы қажет еді. Алайда, онда тізімдегі азаматтардың барлығының жеке сәйкестендіру номерлері көрсетілген. Көп адамның ЖСН-не қолжетімділік теріс пиғылдылардың осы деректерді пайдаланып, алаяқтық немесе басқа да қылмыстар жасауына мүмкіндік береді. Сол себепті, қазіргі талап – адамдардың жеке құпиясы болып табылатын мәліметтерді - сайлаушылар тізімін әлдекімдердің заңсыз әрекеттерге пайдалануына жол бермеу. Сайлаушылар тізімі сайлау учаскесінде дестеленген күйінде болады. Келгендерге өзі туралы дерек осы қолдағы тізімнен немесе компьютерден көрсетілетін болады.

– Мелдебек Мырзаұлы, жанұяның бір мүшесі үйдегі басқа туыстары үшін дауыс беру мүмкін бе, сайлаушы өзінің тұрғылықты жерінде дауыс беру мүмкіндігі болмаған жағдайда не істеуге болады?

– Бір жанұяда қанша сайлаушы болуына қарамай, әр сайлаушы өзі дауыс беруі тиіс. Сайлауда дауыс құқығын басқа біреуге беруге немесе басқа адам үшін дауыс беруге жол берілмейді. Бюллетеньдер сайлаушыларға сайлаушылар тізіміне сай сайлаушының жеке басын куәландыратын құжаты негізінде беріледі. Сайлаушы тізімге бюллетеньді алғаны туралы қол қояды. Комиссияның бюллетеньді берген мүшесі оған өзінің қолын қояды және бюллетеньді алған сайлаушының тізімдегі тегінің тұсына қол қояды. Бюллетеньдер жасырын дауыс беру кабиналарында толтырылады. Оларды толтыру кезінде дауыс берушіден басқа кімнің де болмасын кабинаға кіріп тұруына тыйым салынады. Бұл әңгіменің қысқаша тұжырымы: – бір адам – бір куәлік – бір бюллетень – бір дауыс.
Бюллетеньді өзі толтыру мүмкіндігі жоқ сайлаушы өзі сенетін адамның көмегін пайдалануға хақылы, көмек көрсеткен азаматтың аты-жөні дауыс бергеннен кейін сайлаушылардың тізіміне тіркеліп, тұсына қол қояды. Осыған байланысты оқырманның ерекше назарын аударар жағдай – ол сайлау комиссиясы мүшелерінің, жергілікті өкілді немесе атқарушы, органның лауазымды адамдарының, кандидиттардың сенім білдірген адамдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының өкілі – журналистердің, байқаушылардың сайлаушыға көмектесу құқығы жоқ. Сайлаушы өзі дауыс беретін кандидат тегінің оң жағындағы бос шаршының ішіне кез келген белгі соғады. Бюллетеньге қарындашпен белгі қоюға, қандай да болмасын түзету енгізуге жол берілмейді. Белгіленбеген үлгідегі, тиісті сайлау комиссиясы мүшесінің қолы қойылмаған, бір кандидаттан артық белгіленген, белгі қарындашпен қойылған, түзету немесе өзгеде бұрмалау іздері бар, сайлаушылардың ерік білдіруін анықтау мүмкін емес бюллетеньдер жарамсыз деп танылады. Жарамсыз бюллетеньдер дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың бюллетеньдері қатарынан алып тасталады.
Жекелеген сайлаушылар денсаулық жағдайына, отбасының сырқат мүшесіне күтім жасауына байланысты дауыс беруге келе алмауы мүмкін. Бұл жағдайда жергілікті уақыт бойынша сағат он екіден кешіктірілмей берілетін жазбаша өтінішіне сай осы сайлаушылардың тұрған жерінде дауыс беру ұйымдастырылады. Ал сайлаушыға өзінің тіркелген орны бойынша дауыс беру мүмкіндігі болмаған жағдайда оған есептен шығару куәлігі беріледі. Осы жерде сайлаушыларға қатаң ескерте кетер жағдайлардың бірі –есептен шығару куәлігі бір елді мекеннің шегіндегі басқа сайлау учаскесінде дауыс беруге қатысу үшін берілмейді. Шымкент қаласы негізінде мысал келтірер болсақ, қалада пәтер жалдап тұрушылар көп. Бірақ, олар өздерінің қала шеңберіндегі тұрғылықты жерінде тіркеуде. Ол азаматтар тек тұрғылықты жері бойынша сайлаушылар тізіміне енгізілуге жатады және пәтерде тұрған мекенжайы бойынша дауыс беруіне жол берілмейді.
Жатақханаларда тұратын орта арнаулы және жоғары оқу орындарында, жоғары оқу орнынан кейінгі білім берудің кәсіптік оқу бағдарламалары бойынша күндіз оқитындар сайлаушылардың тізіміне жатақхананың орналасқан жері бойынша енгізіледі. Сайлау студенттердің жазғы немесе қысқы демалыс кезеңіне сай келген және өздерінің тұрақты мекенжайында тіркеуде болған жағдайда олар өздерінің тұрғылықты мекенжайларында дауыс берулері тиіс. Ал өздерінің тұрақты мекенжайында тіркеуде болмаған немесе демалысты басқа жерде өткізген жағдайда олар есептен шығару куәлігін алып, өздері болған жерде сайлаушылар тізіміне енгізілулері керек. Демалыс үйлерінде, санаторийлерде, тұрақты емдеу-профилактикалық мекемелерінде жабық сайлау учаскелері құрылуы мүмкін. Ол сайлау учаскелерінде тек сол жерде демалушылар мен емделушілер ғана дауыс береді. Олар тұрғылықты жеріндегі сайлаушылар тізімінен шығарылуға жатады.

– Сайлаушыларға сайлауға шақыру хаттары беріле ме?

– Конституциялық заңның 18 бабына сай сайлау комиссияларының, соның ішінде, қалың бұқарамен тікелей байланыстағы учаскелік сайлау комиссияларының міндеттеріне учаскелік комиссияның орналасқан жері, дауыс беру күні, уақыты туралы сайлаушыларды хабардар ету кіреді. Алайда, бұл шақыру хатын тарату деген сөз емес. Сайлау заңнамасындағы соңғы өзгерістерге сай, үйді - үй шақыру қағазын беру жөнінде айтылмаған. Ол түсінікті мәселе. Ондағы негізгі пікір, сайлау комиссиясы мүшелерін үй аралаудан босату, байланыс технологиясының соңғы мүмкіндіктерін пайдаланып, сайлаушыларды техникалық жолдармен хабарландыру ойластырылған болатын. Алайда, Шымкент қалалық аумақтық сайлау комиссиясы бұдан бұрынғы өткен сайлаулардағы арыз-шағымдар мен наразылықтарды саралай келе, сайлауға шақыру хаттарын тарату орынды деген қорытындыға келіп, қаладағы сайлаушылар санына сәйкес екі түрлі шақыру хаттарына тапсырыс берілген. Олардың бірінің көлемі үлкен болып, ол үлкен сауда орындарына, қоғамдық көлік ішіне, басқа да халықтың көп шоғырланған жерлеріне ілінетін болады. Ал, екіншісінің көлемі шағын болып, ол тұрғындардың мекен- жайына жеткізілетін болады. Учаскелік сайлау комиссиялары мүшелерінің санының аздығына байланысты, ол шақыру хаттарын сайлаушыларға қолма-қол жеткізу мүмкіндігі бола бермейді. Сондықтан, қала тұрғындарынан өтінеріміз сайлауға қатысуда әркім өзінің азаматтық позициясын көрсетуін сұраймыз.

– Қазіргі кезде сайлауға байланысты халықаралық деңгейде ерекше көңіл бөлініп жатқан мәселе - ол мүмкіндігі шектеулі жандардың дауыс беруі. Осы тұрғыдан қандай қадамдар жасалуда?

– Дұрыс айтасыз. Қазақстан Республикасының мүмкіндігі шектеулі жандардың сайлау құқығын қамтамасыз ету туралы бірнеше халықаралық Конвенцияларға мүше болып, бірқатар келісім-шарттарға қол қоюына, осы тұрғыдан өзіне әлем жұртшылығы алдында міндеттемелер алуына байланысты олардың сайлау құқығын қамтамасыз ету мәселесіне қатаң назар аударылуда. Барлық сайлау учаскелерінде олардың дауыс беру мүмкіндігін жеңілдететін арнайы бұрыштар ұйымдастырылуда. Тек Әл-Фараби ауданында ғана емес, бүкіл қала бойынша барлық сайлау учаскелерінде тактилді жолдар мен пандустар толық орнатылған. Ол жерде көру қабілеті төмен жандарға арналып мониторының диагоналдық өлшемі 54 сантиметрден кем болмайтын компьютер, ұлғайтқыш шыны (лупа), брайль қарпімен оқу құрылғысы, үстел шамы, есіту мүмкіндігі төмендерге құлаққап, арбамен кіруге арналған, өзгелерімен салыстырғанда ені 40 сантиметрге артық арнайы кабина қойылған. Қорыта айтқанда осы топтағы азаматтардың өздерінің сайлау құқықтарын пайдалануына толық жағдай жасалады.

– Тағы бір сұрақ. Сайлаушы жеке куәлігін жоғалтқан жағдайда сайлауда дауыс беруге жіберіле ме? Қазір жаңағы өзіңіз айтқан технология заманы, егер жоғалтқан жеке куәлігінің ұялы телефондағы суретімен келгендерге сайлауда дауыс беруге рұқсат етіле ме?

– Жоғарыда аталған Конституциялық заңда сайлауда дауыс беруге тек жеке басын куәландыратын құжат негізінде рұқсат етілетіні туралы тікелей көрсетілген.
Қазақстан Республикасының 2013 жылғы 29 қаңтардағы «Жеке басты куәландыратын құжаттар туралы» Заңының 6 бабында жеке басты куәландыратын құжаттар тізімі берілген. Сол тізімге сай, Қазақстан Республикасы азаматының жеке басын куәландыратын құжаттарға Қазақстан Республикасы азаматының паспорты, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі, Қазақстан Республикасының дипломатиялық паспорты, Қазақстан Республикасының қызметтік паспорты, Қазақстан Республикасы теңізшісінің жеке куәлігі, туу туралы куәлік жатады.
Алайда, осы заңның 18 бабына сәйкес, туу туралы куәлік жоғарыда аталған құжаттардың бірін алғанға дейін жеке тұлғаның жеке басын куәландыратын құжат болып табылады. Заңның осы қағидасының мағынасына сай, туу туралы куәлік сайлауда дауыс беру үшін жеке басты куәландыратын құжат болып табылмайды.

– Сұхбатыңызға рақмет!

Асхан ҚОЖАКЕЛДІҚЫЗЫ

ҚазМУ-дің 1979 жылғы түлегі. Көкшетау облыстық «Көкшетау правдасы» газетінде, Сарыағаш аудандық «Сарыағаш» («Қызыл ту») газетінде бөлім меңгерушісі, облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінде бас редактордың 1-ші орынбасары қызметтерін атқарды. Қазір қалалық «Шымкент келбеті» газетінде жауапты хатшы.