Шымкент келбеті

Олардың бал жүзі «Қуаныш пен бақыттан мүсіндеген, Келбетіңнен сенімнің күшін көрем!» деп ән салып тұрғандай. Олардың көздері бір-біріне: «Мен сені өмір бойы аялап өтемін!» деп шаттана қарап тұрғандай.

Олардың осы сәттегі өмірі мәңгілікке жалғасқандай. Бұл бақытты сағат тілі еш тоқтамайтындай... 

Біз «Отбасы аллеясында» жас отбасын құрып, неке куәлігі тапсырылған жас жұбайларға қарап осындай сөнбес сезімнің себезгі сәулесіне шомылдық. «Қала күніне» орай ұйымдастырылған шарада 10 жас жұбайға салтанатты түрде неке қию куәлігі тапсырылып, гүл шоқтары мен сыйлықтар табысталды. 

Жас жұбайларды Шымкент қаласы әкім аппаратының басшысы Рашид Аюпов құттықтап, сөз сөйледі. 

– Құрметті қауым, бүгін бәріміз үшін қуанышты күн. Әсіресе, жас жұбайлардың ата-анасы үшін ерекше күн. Жастар бір-бірімен жарасып, отау құруға бел буыпты. Сіздер жаңа өмірдің есігін ашып, табалдырығын аттағалы тұрсыздар. Құрметті жастар, сіздерді заңды некелеріңізбен құттықтаймын! Махаббаттарыңыз баянды да тәтті болсын. Өмірлеріңіз күндей, көңілдеріңіз гүлдей, армандарыңыз асқар таудай болсын. Тату да тәтті өмір сүріңіздер! – деді Р. Абатуллаұлы. 

Жаңа өмірге қадам басқан жас жұбайлардың ішінде бір-екеуін сөзге тартқан едік. Нұрсұлтан Оңжігітұлы мен Гүлбану Әбдірашиттің үйленіп, отау құрғанына небәрі бір жеті болыпты. Қалыңдық бұл шараға қазақша көйлек пен камзол, ұлттық әшекей бұйымдарын, ақ жаулығын тағып келіпті. «Ата-енем теледидардағы жаңалықтардан бізді көрген кезде «ұят болмасын!» деп басымнан орамалымды тастамадым», – дейді Гүлбану. Ал Нұрсұлтан болса: «Дүйім жұрттың алдында осылай неке қию бізге үлкен жауапкершілік жүктейді», – дейді. 

Айта кету керек, 2016 жылдың 8 айында 4670, ал 2017 жылдың 8 айында 4356 неке қию туралы құжат тіркелген.

Патронаттық тәрбиеге жауапкершілікпен қарап жүрсіз бе?

Қазақстанда 8 мыңға жуық жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған бала бар. Олардың әрқайсысы мейірімге мұқтаж, отбасы бақытын сезінгісі келеді. Шаңырақта баланың шаттық күлкісін естуді армандайтын да қаншама ата-ана бар. Жетімін жылатпаған ұлт емеспіз бе? Бүгінде елімізде жетімдер үйін жауып, періштелерді жәутеңдеп күй кешуге жол бермеудің түрлі жолын қарастырып жатыр.

Асырап алу, патронаттық тәрбиеге беру, қабылдаушы және «қонақ отбасына» бейімдеу, қорғаншылық пен қамқорлыққа беру арқылы жетімдердің санын азайтуға кірісті. Нәтижелі іс деуге болады. Өйткені, 2009 жылы елімізде жетімдердің саны – 50 мыңдай болса, қазіргі статистика әлдеқайда азайған.

Бала – бауыр етің, баянды болашағың

Патронаттық тәрбие – бұл баланы жаңа отбасыға бейімдеудің бір түрі. Отбасына бейімдеуге қорғаншылық немесе қамқоршылық кәмелетке толмаған жетім балалар, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, оның ішінде білім беру, медициналық немесе басқа да ұйымдардағы кәмелетке толмаған балалар беріледі. Бір сөзбен айтқанда жетімдер үйіндегі баланы ата-ана отбасына тәрбиелеуге алады. Бұл тілек білдіруші (оларды патронаттық тәрбиеші деп атайды) мен білім бөлімі арасында келісімшарт негізінде жүреді. Патронаттық тәрбиешілерді іріктеуді қорғаншы және қамқоршы органдар жүзеге асырады. Бала 10 жасқа толған болса, отбасын өзі таңдайды. Егер ағайынды бүлдіршіндер болса, ажыратуға жол берілмейді. Оларды тәрбиеге алғанда сала мамандары отбасындағы жағдайларды тексеріп, бақылауда ұстайды. 

Айткүл ОСПАНОВА,
Шымкент қалалық білім бөлімінің сектор меңгерушісі:

– Жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды мүмкіндігінше отбасына бейімдеуге әрекет етеміз. Баланы патронаттық тәрбиеге алғанда ата-аналар үлкен жауапкершілікті сезінсе дейміз. Кейде, балаларымның барлығы есейіп кетті, сол үшін патронатқа алсам деп келетіндер бар. Бала – зат емес. Ұнамай қалып, қайта балалар үйіне әкеп тастаса, бала үшін – үлкен трагедия. Жан дүниесі жараланады.

Баланы асырап-бағу үшін бір балаға 10 АЕК, ал патронат тәрбиешіге әрбір баланы күтіп-бағуға ҚР Үкіметі белгіленген тәртіппен білімі, еңбек өтілі есептеле отырып, ай сайын ақшалай қаражат төленеді. Патронаттық тәрбиешілер баланы асырап-бағуға, тәрбиелеуге және білім беруге міндетті.

– Балалар үйіндегі балаларға қанша жағдай жасаса да, ата-ананың мейірім шуағына жетпейді. Сондықтан жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды патронатқа алып жатса, елімізде жетім балалар азаяр еді,-дейді Шымкент қалалық білім бөлімі басшысының орынбасары Кульзина Ерсейтқызы.

Өңірімізде Кентау қаласында 81 жастағы Ысқақ қария жары Гүлжахан апаның 5 баласы болса, жетімдер үйінен 13 бала асырап алғанын білеміз. Шымкент қаласында 5-6 бүлдіршінді патронаттық тәрбиеге алып отырған жандар аз емес. Дегенмен, олардың дені мұны қоғамға жария еткісі келмейді. Асырап алғандығын баладан жасырады, екіншілері баланың асыранды екендігін қоғамға айтып, жан-дүниесін жаралығысы келмейді. Солардың бірі – Қалдыкүл апай сыртқа жария еткісі келмегенімен, балаларымен ашық сөйлесетін жандардың бірі. Қазір бұл отбасыда екі бала тәрбиеленуде. 

«Баланы тәрбиеге алудың жауапкершілігі орасан»

Қазір жасым 54-те. Мектепте мұғалім болып жұмыс істедім. Тұрмысқа шықпадым. Қартайған әке-шешеме қарап, жұмысбасты болып жүріп уақыттың зымырап өте шыққанын байқамаппын. Өмірдің жарты жолымен жүріп өткенде артыңа қарайлайды екенсің. Мен қандай жақсы, игі іс қалдырдым деп. Тұрмыс құру, балалы болудың уақыты да өтіп кетті. Сосын бала асырап, соларға жақсы тәлім-тәрбие берсем деп алдыма мақсат қойдым.

Алдымен құжат дайындап, балалар үйін араладым. Сосын ағайынды балаларды байқадым. Екеуі де мені көргеннен жатырқамады «мамалап» жанымнан шықпады. Балалар үйіне жиі келіп, олармен жақынырақ араласып тұрдым. Өздері кішкентай болғанымен, әңгімесі ересек. Ашық-жарқын. Біздің отбасымыз деп анам мен әкемнің суретін алып келіп, көрсеттім. «Отбасы» деген ұғымның қадір-қасиеті мен мән-маңызын бала жүрек соншалықты түсінетіндігін сонда ғана ұқтым. Үйге алғаш алып келгенде кіргеннен әкемнің мойнынан «ата» деп құшақтағанда, елжіреп кеттім. 

Екі баланы тәрбиеге алуға оңай қол жеткізген жоқпын. Оның өзінің тәртібі, құжатбастылығынан бөлек, жүрегіңе жақын бөбектердің маған бұйыруы тез бола қойған жоқ. Себебі, мен баланы түбегейлі асырап алам деп ойлаған болатынмын. Ертеңгі күні артынан іздеп келіп, баланы алып кетіп, менің де олардың да жүрегіне жара салынғанын қаламадым. Мұндай қорқыныш әлі күнге дейін бар. Балалар үйіндегі бүлдіршіндердің барлығының қамқоршысы бар екендігін білген соң амалсыздан тәуекелге бардым.

Екеуі қазір маған қолқанат. Сабақтары да жаман емес. Мектепке жиі барып, сабақтарын бақылауда ұстаймын. Үйдің тірлігіне де қолғабыс жасайды. 

Отбсында ашық сөйлесеміз. Өздерінің аналары кішкентай кезінде тастап кетсе де, біраз жағдайлар естерінде. Аналары жайында жақсы пікір айтып отырамын. Мұндай тағдары үшін аналарына түсіністікпен қарау қажеттігін айтамын.

Баланы тәрбиеге алудың жауапкершілігі үлкен. Алдым, бақтым-қақтым деп айтуға оңай. Келісімшарт жасасқан соң мемлекеттің алдында, сосын тәлім-тәрбие беріп, дұрыс жолмен жүруге пайдам тисе екен деп Жаратушының алдында мойныңа міндет аласың. Осы міндетті абыроймен орындау ендігі арманым,-деді Қалдыгүл апай өз әңгімесінде. 

Бүгінгі таңда Шымкентте жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 785 бала болса, оның ішінде патронаттық тәрбиедегісі – 30.

Шымкентте 30 бала патронаттық тәрбиеде

– Жетім, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған, көмекке мұқтаж балаларды дер кезінде анықтау – Шымкент қалалық білім бөлімінің қорғаншылық және қамқоршылық секторының міндетіне кіреді. Мұндай балаларды іздеп тауып қана қоймай, оларды орналастыру және олардың тұрмыс жағдайларын бақылау, қадағалау міндеттерін де жүзеге асырады.

Кульзина Ерсейтқызы баланы тәрбиелеп алуға тілек білдірген адам мен қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі қызметті жүзеге асыратын орган патронаттық тәрбиелеуге беру туралы шарт 1 жылға жасалатындығын айтты. Сондай-ақ арнайы бекітілген кесте бойынша комиссия мүшелері жетім және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың үй-тұрмыстық жағдайлары 6 ай сайын зерделеніп отырады екен.

Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға мемлекет тарапынан жағдай жасалып-ақ жатыр. 1-маусым «Балаларды қорғау күніне» орай демеушілер тарапынан мектепке арналған оқу құралдары мен сөмкелер сыйлық ретінде 100 балаға тарту етілген. Жуырда ғана мектеп бітірушілерге облыс әкімі Ж.Түймебаевтың қамқорлығы арқасында арнаулы орта білім алу үшін колледждерге және жоғары оқу орындарына гранттар бөлінген. Атап айтқанда, 11 сыныпты бітірген - 21 бала жоғары оқу орнына, 23 бала колледжде білім алуға мүмкіндік алған.

Дегенмен, бұл балаларға отбасы бақыты жетпейді. Елімізде 2018 жылы жетімдер үйі болмайды дейді. Дәл қазірдің өзінде Шығыс Қазақстанда – 3, Қарағанды қаласында – 1 балалар үйі жабылды. Ал баланы патронаттық тәрбиеге алуға жағдайы келетін, мейірімге бөлеуге ықыласы бар жандар үлес қосса, Шымкентте де жетімдердің саны азаюы бек мүмкін.

Шымкент қаласында ҚР Бас прокуратураның «Отбасындағы зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» пилоттық жобасы аясында зорлық-зомбылық шеккен азаматтарға әлеуметтік-психологиялық және медициналық қызмет көрсететін бірқатар орталықтар ашылды.

Шаңырақтың шайқалуына тосқауыл қойып, отбасының бірлігін сақтау мақсатында ұйымдастырылған салтанатты шараға Оңтүстік Қазақстан облыс әкімінің орынбасары Ербол Садыр, ҚР Бас Прокурорының арнайы істер жөніндегі аға көмекшісі Салтанат Тұрсынбекова, Шымкент қаласы әкімінің орынбасары Қайрат Нұртай қатысты. 

Ең алдымен жұмысшы топ зорлық-зомбылыққа ұшыраған, зәбір шеккен отбасы мүшелеріне және жекелеген азаматтарға әлеуметтік-психологиялық қолдау көрсететін «Дағдарыс орталығында» болды. Жаңа ғимаратта білім беру, заңгерлік кеңес алу, өзін-өзі еңбекпен, уақытша баспанамен қамту секілді қызмет түрлері қарастырылған. 

Сонымен қатар, мұнда қажетті құралдармен қамтылған психолог, мәдени тынығу, әлеуметтік, жатын бөлмелері бар. Онда психологтар, заңгерлер, әлеуметтік жұмыс бойынша консультанттар, дәрігерлер және бірқатар білікті мамандар қызмет көрсетеді. Орталық ҚР «Қызыл ай» құрамында орналасып, «Қорғау-Астана» қорының әлеуметтік жобасы аясында жүзеге асырылуда. 

– Бұл орталық тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған, оның ішінде ер азамат, қыз, бала және тағы басқа адамдарға тиісті көмек көрсетеді. Барлық жұмыстар анонимді түрде жүргізіледі. Біз мұнда экономикалық, әлеуметтік, құқықтық, жұмысқа орналастыру жалпы айтқанда қолымыздан келген көмектің барлығын жасаймыз. Дәл қазір орталықта 4 отбасы бар, – дейді жоба жетекшісі Малика Жүсіпова.

Мекенжайы: Шымкент қаласы, Ломоносов көшесі, н/з

Байланыс телефондары: 1409 Қосымша мәлімет үшін жергілікті полиция қызметі 102 немесе Шымкент қаласы әкімдігінің Call-орталығы 545-545 нөмірлеріне хабарласуға болады.

Бұдан кейін, Қазақстан Республикасының «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» заңына сәйкес, ҚР Бас прокуратурасының бастамасымен ОҚО-да жүзеге асып жатқан «Отбасындағы зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» жобасына орай ашылған Медициналық-психологиялық оңалту орталығының» ғимаратын аралады. 

Мұнда нарколог, психолог, психотерапевт және әлеуметтік қызметкерлер психобелсенді заттарды пайдаланушы азаматтарға медициналық-психологиялық коррекция жұмысын жүргізеді. Сондай-ақ отбасылық агрессорларға психологиялық көмек беру, лабораториялық және инструменталды әдістермен тексерулер жүргізу, соматикалық, неврологиялық, психикалық тұрғыда зерттеулер жасау және тағы басқа да қызметтер көрсетіледі. Тек құзырлы органдардың жолдамасы арқылы қабылданатын орталық 20 төсек орынмен қамтамасыз етілген. 

– Мұндай орталық елімізде алғаш рет Оңтүстік Қазақстанда Бас прокуратураның бастамасымен ашылды. Басты мақсат – алкогольдік ішімдіктер, есірткі затын қолданып үй ішіндегілерге зәбір көрсететін тұлғаларға тиісті көмек көрсетіп, әлеуметке қайта қайтару. Сонымен қатар, арнайы мамандарымыз азаматтарды келеңсіз жағдайларға алып келген теріс қылықтарын зерттеп, зерделеумен айналысатын болады, – дейді облыстық наркологиялық диспансерінің бас дәрігері Серғазы Әлменов. 

Мекенжайы: Шымкент қаласы, Байытұлы баба көшесі, 9/14 

Байланыс телефондары: 8 (7252) 45-00-92, 45-00-64 

Қосымша мәлімет үшін жергілікті полиция қызметі 102 немесе Шымкент қаласы әкімдігінің Call-орталығы 545-545 нөмірлеріне хабарласуға болады.

Шымкент қаласы әкімдігінің Халыққа әлеуметтік қызмет көрсететін қалалық аумақтық орталығының жанынан ашылған «Әлеуметтік-психологиялық сүйемелдеу қызметі» орталығында салауатты өмір салтының дағдыларын қалыптастыру, әлеуметтік-психологиялық қызмет көрсету, сүйемелдеу бағыттары бойынша жұмыс жүргізіп, әлеуметтік мәселелерді шешуге көмектеседі. 

Орталықта зәбір шеккен, зорлық-зомбылықтың тауқыметін тартқандар және керағар діни ағым жетегінде кеткендерге психологиялық қолдау көрсетеді. Сонымен қатар қызмет алушыларды қабылдау, арнаулы әлеуметтік қызмет көрсету саласында және ҚР заңнамасына сәйкес әлеуметтік қамсыздандыру және әлеуметтік көмек алу, қызмет алушыларды тыңдау, әңгімелесу, белсендігін арттыру қызмет түрлері көрсетіледі. 

Сондай-ақ, мұнда интернет желісі арқылы сұхбаттасу, кеңестер алу қызметі де қарастырылған. 

Мекенжайы: Шымкент қаласы, «Самал-3» шағынауданы, Әл-Фараби көшесі, 1928/1 

Байланыс телефондары: 8 (7252) 39-39-07

Қосымша мәлімет үшін жергілікті полиция қызметі 102 немесе Шымкент қаласы әкімдігінің Call-орталығы 545-545 нөмірлеріне хабарласуға болады.

– «Отбасындағы зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» жобасы аясында екі айдан бері бірқатар жұмыстар атқарылды. Бүгінгі күні Шымкент қаласында ең ірі орталықтар ашылуда. «Әлеуметтік-психологиялық сүйемелдеу қызметі» орталығы тұрғындарға қарапайым сөзбен айтқанда аурухана мен емхана болады. Әлеуметтік, медициналық және тағы басқа да қиын жағдайға түскен әже, ана, әке, бала осы орталыққа келіп, толық кеңес, көмек алуға мүмкіндігі туып отыр, – дейді ҚР Бас Прокурорының арнайы істер жөніндегі аға көмекшісі Салтанат Тұрсынбекова. 

– Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасында ұлттық құндылықтарды, салт-дәстүрді насихаттау, жастарды тәрбиелеу сияқты мәселелер қамтылған. Бүгінгі күні кіші, орта және аға буындар арасындағы байланысты күшейтуіміз керек. Отбасындағы зорлық-зомбылықты тек отбасының ғана мәселесі деп қарамауымыз керек. Мемлекет мұндай мәселелерді көтергенде бүкіл жауапкершілікті өзіне алуы міндетті емес. Өйткені, бұл жердегі басты мақсат әрбір азаматқа өзінің жауапкершілігін түсіндіру, – дейді облыс әкімінің орынбасары Ербол Садыр. 

Шара соңы «Отбасындағы зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» жобасының қорытынды Гала-концертіне ұласты. Оған Р.Рымбаева, С.Майғазиев, Ж.Жексенұлы, «Жігіттер» квартеті, А.Жорабаева, Жанболат пен Жазира және тағы басқа танымал эстрада жұлдыздары қатысты.

Еліміздің Бас прокуратурасының ұйымдастыруымен «Отбасындағы зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» атты пилоттық жобаны жүзеге асыру аясында 19-31 шілде күндері ашық есік күндері өткізілуде.

ОҚО прокуратурасының прокуроры Марлен Сариев «біздің өңірімізде зорлық-зомбылық фактілерінің жиі тіркелетінін» айтады. Осыған орай аталған жоба шеңберінде жәбірленушілерге медициналық, әдістемелік-консультативтік көмектер көрсетіліп келеді. 

– Атап айтар болсақ, психологиялық, наркологиялық және жұмыспен қамту бойынша көмек берілуде. Егер әйел жәбірленіп, жедел жәрдемге қоңырау шалса, ауруханаға түскен соң «Тұрмыстық зорлық-зомбылық бойынша тізім» журналына тіркеледі. Полиция инспекторы сол әйелдің ісін ашып, нормативтік-құқықтық акт түзеді. Айлық есептік көрсеткіш ретінде айыппұл жазасы және әкімшілік қамау жазалары тағайындалады. Егер еркек қол жұмсауын доғармай, қайталаса, онда оны 3-6 ай отбасынан бөлек ұстайды. «Өзінің үйіне мүлде жақындатылмайды» деген шектеу қойылады, – дейді Марлен Абайділләұлы. 

Үйде жанжал болса, 102-ге қоңырау шалады. ҚР Президентінің 2009 жылғы Тоғыз жылдан бері осы салада әйелдердің құқығын қорғаумен айналысып келе жатқан полиция майоры Гульчехра Момынова «Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу» Заңының 20-бабы қорғау нұсқамасында барлығы анық көрсетілгенін алға тартады. 

– Осы нұсқамада көрсетілгендей, үйінде жанжал болған отбасы 30 тәулік учаскелік инспектордың қадағалауында болады. Егер ұрыс-керіс қайталанса, 461-баппен мамандандырылған сотқа жіберіледі. 3-6 ай көлемінде тағы да құқық қорғау қызметкерлерінің жіті бақылауында болады. Бірақ біздің тәжірибемізде көбінесе тоқтау салынған қаулылар кездеседі. Оның себебі отбасы мүшелері айыппұл мөлшерін төлеуді, балаларды ойлап, өзара ымыраға келіп жатады. Ал айыппұл мөлшері 52 мың теңге шамасында, – дейді Әл-Фараби ауданы бойынша әйелдерді тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қорғау бөлімінің аға инспекторы Гульчехра Момынова. 

Айта кету керек, біздің облыста әр аудандағы полиция бөлімшелерінде әйелдерді тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қорғау бөлімдері жұмыс істейді. Басқа еш облыста полицияның мұндай қызметі қарастырылмаған. Қыз-келіншектер отбасындағы ұрыс-керісті ешкімге айтқысы келмейді, ұялады. Бұл акцияның мақсаты да – осындай қыз-келіншектерге қол ұшын созу. 

Тағы бір жаңалық, өңірімізде зорлық-зомбылық көрген қыз-келіншектерге 6 айға дейін уақытша паналайтын орталық ашылмақ. Ал «Сана-Сезім» әйелдер бастамаларының құқықтық орталығындағы заңгер, психолог мамандар зорлық-зомбылыққа душар болғандарға жәрдем беруден жалыққан емес. Шымкент қаласындағы «Аналар үйінің» ұйымдастырушысы Жазира Сартаева қиын жағдайға тап болған қыздардың тағдыры туралы сыр шертті. 

Егер тұрмыстық зорлық-зомбылыққа душар болған ересек адамды немесе баланы көрсеңіз, «Сана-сезім» орталығының мына нөміріне қоңырау шалсаңыз болады: 8 (7252) 55 12 00

– Біздің ұйым – қиын жағдайда қалған жас аналарға қолдау көрсететін республика бойынша жалғыз ұйым. Тұрмыстық зорлық-зомбылық көріп, алданып қалып, ата-анасы есігін тарс жапқан жас қыздар бізге келеді. Осындай жас қыздарға баласын дүниеге әкелуге, сәбиін далаға тастамауға үгіттейміз. Бұл бағыттағы ауқымды жұмыстардың арқасында еліміз бойынша Балалар үйіне өткізілетін жетім сәбилердің саны кеміген. Тіпті, жоқ десе де болады, – дейді ол. 

Жиын соңында қатысушыларға зорлық-зомбылықтың салдары, шығу жолдары көрсетілген арнайы ақпараттық парақшалар таратылды.

Әл-Фараби ауданы әкімі аппаратының ұйымдастыруымен «Гауһар» тігін фабрикасының жұмысшы әйелдер қауымымен «Отбасы құндылығы» тақырыбында кездесу өтті.

Кездесу ҚР Бас Прокуратурасының бастамасымен «Отбасындағы зорлық-зомбылықсыз Қазақстан» атты республикалық пилоттық жобасын жүзеге асыру мақсатында қолға алынған болатын.

Отбасы құндылықтарын және халықтың имандылық мәдениетін қалыптастыруды көздейтін кездесуге Әл-Фараби ауданының әкімі Б. Қалжанов та қатысты. Жиында, сондай-ақ, «Қырғы базар» сатушыларына Әділет басқармасының қызметкерлері, психолог, медиатор, прокурор мамандар өз саласы бойынша кеңес беріп, әлеуметтік көмек көрсетті. Әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықты ескерту, алдын алу бағытында қойылған сұрақтарға өмірде кездескен оқиғалардан мысал келтіре отырып жауап берді. Мамандар бұл бағыттағы жұмыстарды тұрақты жүргізуді жоспарлаған. Тіпті, тұрмыстық зорлық-зомбылық тақырыбында қандайда бір кеңеске мұқтаж жандарға көмек көрсетуге дайын екендігін де жасырмады.

Бірлікті биік қойған берекелі әулет

Елімізде халқымызбен, біздің салт-дәстүр, әдет-ғұрпымызбен біте қайнасып кеткен өзге ұлт өкілдері баршылық. Ұлты өзге болса да, жан-тәнімен, бар болмыс-бітімімен қазақ болып кеткен Теміровтер әулетін ұйғыр дегеннен гөрі қазақ деуге көбірек келетіндей. Бұлай дейтініміз, олардың ұрпақтары, балалары мен немере-шөберелері ұйғыр тілін білмейді, есесіне қазақша сөйлейді, қазақ мектебіне барады.

Тағы бір таңданарлығы, бұл әулет қазаққа қыз беріп, қыз алған. 

Табалдырықтан аттағаннан-ақосы әулеттің келіні Динара бізге иіліп сәлем салды. Келген қонаққа иіліп сәлем салатын салт ұйғырларда да бар. «Журналистер келеді» деген соң әулеттің үлкені мен кішісі, құдалары Зәйтүнә әжейдің шаңырағына жиналыпты. Бәрі қаз-қатар тұрып, хал-жағдай сұрасып жатыр. Қонақжай шаңырақтың ыстық пейілі олардың әрбір іс-әрекетінен, сөзі мен лебізінен білініп-ақ тұр. 

Қонақ бөлмесінде басталған әңгімеміз әулеттің үлкендерімен сұхбаттасудан басталды. Келер жылы сексеннің сеңгіріне шыққалы отырған Зәйтүнә әжей бүгінде осы әулеттің ақ самайлы қариясы, ақылшысы. 

– Көп ұлтты қазақ жерінде ел қатарлы біздер, ұйғырлар да тату-тәтті өмір сүріп келеміз. Қазақ халқы ешқашан бізді кеудемізден итерген емес. Тілімізді, салт-дәстүрімізді сақтауға кедергі жоқ. Ол үшін Қазақстанда барлық жағдай жасалып, қамқорлық көрсетіліп келеді, – деді Зәйтүнә Темірова қазақ тілінде ағынан жарылып. Оның қасында отырған құдағиы Тұрниса Тұрдиеваны да бір қарағанда қазақ екен деп қаласыз. Ауылдағы өзіміздің жаулығы қарқарадай әжелеріміз сияқты екі құдағи әңгіме тиегін ағытты. Қос құлынын үйлендіріп, той жасағандағы қызықтарын еске алды. Бір байқағанымыз, қазақ пен ұйғырдың салты өте ұқсас. Келін түсіру, беташар жасау, құрсақ көтеру тойы, шілдехана, бесік той, азан шақырып ат қою, тұсаукесер, баланы ашамайға мінгізу, сүндет той, қыз ұзату, құда той, кит беру, т.б. салт-дәстүр түрлері оларда да бар. Содан да болар, ұйғырлардың достық пен ынтымақ дәнекері болып, қазаққа қыз беріп, қыз алғаны. 

– Өзімнің інілерім де, әпке-сіңлілерім де, ұл-қыздарым да қазақтармен бас қосты. Ешкім де қарсылық танытпады. Қазақтан алған келіндеріміз түскен күнінен-ақ біздің ортамызға үйренісіп кетті. Мәселен, інім Нижадтың үйіндегі Динара келіннің түскеніне 9 жыл болды. Қазір 4 баланың анасы, мақтаулы келіндердің қатарынан. Қыздарымыздың да барған жері риза. Құда-құдағиларымыздың көңілі толмай, алаңдағанын көрген емеспін, – деді Тұрниса Әбілахатқызы. 

Теміровтер әулетінің келіні Гөзәл – Шымкенттегі ұйғыр этномәдени бірлестігінің төрайымы жұмысын негізгі адвокаттық жұмысына қосымша алып жүр. Өзінің төрт қызын, яғни, Зәйтүнә әжейдің 4 немересін түгел бесікке салып өсіріпті. Гөзәл әңгіме арасында ұйғыр тілін енді-енді үйреніп жүргенін айтып қалды. Ал қыздары тек қазақ және орыс тілдерінде сөйлейді екен. 

Қонақжай шаңыраққа бізбен қатар қалалық Ұйғыр этномәдени бірлестігінің жанындағы Әйелдер кеңесінің төрайымы Нұрғиса Ниязова да қонақ болып келген екен. Шымкентке отбасымен қоныстанғанына 50 жылдан асқан апамыз бірлестіктің жұмысына да тоқталып өтті. Өткен жылы «Ет асу» фестивалінде бірінші орынды иеленген аталған бірлестіктің басқа да түрлі жетістіктері жетерлік. 

Нұрғиса қажының айтуынша, Шымкент қаласының өзінде қазіргі таңда 2500-дей ұйғыр татулықта, бірлік пен жасампаздықтаөмір сүруде. Ұйғырлардың жергілікті халықпен араласып, біте қайнасып кетуінің көрінісі, қазақпен құда болғандығында болса керек. 

– Өзімнің отбасымда менен басқасының барлығы қазақ ұлтымен отбасын құрған. Туған әпкем мен екі сіңлім қазаққа күйеуге шыққан. Інім де қазақтың қызына үйленді. Қазір бәрі де немере көріп отыр, - дейді Нұрғиса Ниязова. 

Қызды-қызды әңгімемен отырғанда, Гөзәл барлығымызды дастархан басына шақырды. Біздің келе жатқанымызды ести салысымен, қазан көтеріп, ет асыпты. Теміровтердің мол дастарханынан ет жеп, сорпа іштік. Қазақтың кең көңілі мен дархан пейілінің лебі ескендей болды. Елдің амандығын тілеп, ынтымақ-бірліктің ұйытқысы болып отырған Теміровтер әулеті үлгілі, өнегелі ұрпақ тәрбиелеуді басты мақсат тұтады.

«Қарасу» шағынауданындағы «Отбасы аллеясында» «Үш ұрпақтың» кездесуі өтті. «Алтын той», «Күміс той» иелері мен жаңадан отау тіккен жас жұбайларға неке куәлігі тапсырылды. «Жасыл Қазақстан ЭКО» жобасы аясында «KAZSPACE» Инженерлік-Ғарыш мектебі ұйымдастырған бұл шараның жастарға берер өнегесі мол.

Иә, 50 жыл бір шаңырақ астында тұрып, өмір өткелдерінен қол ұстасып өтіп келе жатқан ата-әжелерімізге де неке куәлігі тапсырылды. Шымкент қаласы Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің АХАТ секторының меңгерушісі Ақбота Қарнақбаеваның айтуынша, бұл шараның мақсаты жастарға алдыңғы буынның өнегелі өмірін үлгі ету, ұзақ жылдар бойы бірге тату-тәтті өмір сүрудің жолын нұсқау. 

Жүздері бал-бұл жанған жастар, жанарынан мейірім шуағы төгілген ата-әжелер неке қию куәлігін алып, жүзігін бір-бірінің қолдарына таққанда бұл мекен бейне бір ғажайып баққа айналғандай әсер берді. 

«Алтын той» иелері Қалдарбек Батыров пен Күлдархан Әкімова қарапайым ғана отбасы. Бірі шопыр, бірі тігінші болып зейнеткерлікке шыққан қазыналы қарттар осы күндеріне тәубе етеді. 

– Өмір бойы бәрі тамаша, оңай болды деп айта алмаймыз. Ауыр кезеңдер де басымыздан өтті. Бірақ, ондай қиын кездерде бір-бірімізді демедік, түсіністік таныттық. Ең бастысы, отбасында сыйластық, ынтымақ керек, – дейді олар. 

Неке қию куәлігін алған 9 жұп аллеяның ішіне кіріп, ағаш көшеттерін екті. Бұл жәй ағаштар емес, жібек талдардың көшеті. Киіз үйдің бір бөлшегі кереге бейнесінде дөңгеленіп, қиғаштанып егілген көшеттер өскенде әдемі жасыл желекке айналары сөзсіз.

Шымкентте бұл күні оң жетістіктер мен толағай табыстар көп. Мәдениеті, өндірісі, тыныс-тіршілігі күн сайын жаңа арнаға бет бұрған шаһардың демографиялық өсімі де алда келеді. Шымкент қаласының жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінің сектор меңгерушісі Ұлдана Бекбаудың берген мәліметіне сүйенсек, биыл Шымкентте «Алтын» және «Күміс» алқа иеленген көпбалалы аналардың саны 8960-қа жеткен. Өткен жылғымен салыстырғанда бұл көрсеткіш 369-ға артып отыр. Жан-жақты дамуға, өсіп-өркендеуге, көпбалалы ана болу ешбір кедергі келтірмейтінін шымқалалық батыр аналар тағы да дәлелдей түскен. Тіпті, көпбалалы аналардың тізіміне көз жүгірткенімізде қиын кезеңдерді артта қалдырып, балаларының бәріне жақсы тәрбие беріп, ұлын ұяға, қызын қияға қондырғандарды байқадық. Солардың бірі – Шымкент қаласының тұрғыны Ханшайым Мелдеқожаева.
Алты қыз, екі ұлдың барлығы дерлік жеке кәсібін дөңгелетіп жүр. Ханшайым апаның жеті ұл-қызы Шымкент қаласында еңбек етсе, бір қызы – Гүлсім Сейдалықызы Астана қаласында спорттық гимнастиканың биік шыңдарын бағындыру жолында тер төгіп келеді. Біз «Алтын алқалы» батыр анамен жақынырақ танысып, сыр тартып көрдік.

– Ханшайым апа, ата-ана үшін әр перзентін құтты орнына қондырудың өзі бақ. Әйтсе де, мұндай бақыт әркімге бұйыра бермейтіні бар. Өнегелі ұрпақ өсірудің құпиясы бар ма?

– Оның құпиясы – келін болып келген үйіңді, босағаңды, ерің мен ата-енеңді қадір тұтып құрметтеуден басталады. Үлкенді сыйлап, иіліп тұру керек. Жолдасым Сейдалымен 16 жасымда отбасын құрып 50 жылдай өмірдің ыстық-суығын бірге көрдік. Біз үш балалы болғанда атам өмірден озып, отбасының бар ауыртпалығы жолдасыма артылды. Өзінен кейін 9-11 жастағы екі бауырын жетілдірді, оқытты.
Жолдасымның жұмыс талғамайтын еңбекқорлығы, «Ұлық болсаң, кішік бол» дейтін ұстанымы маған да, балаларына да үлгі болды. Адамның адами құндылығын өсіретін – ұстамдылық, құрмет. Ауыртпалықты да, қуанышты да бөлісе білу, бір-біріңе қамқор болу. Отбасы мүшелері қашанда бір-бірін демеп отыруы қажет.

– Байқауымызша, қазір де тыным таппайтын сияқтысыз. Жасыңыз жетпістің бесеуіне келгеніне қарамай жас келіндей ширақ қимылдайды екенсіз.

– 16 жасымда, 7-сыныпты бітірген соң тұрмысқа шыққанмын. Содан бері тынымсыз жұмыс істеу сүйекке сіңді ғой. Қолға алған шаруаны қиындығына қарамай қуанып, әндетіп жүріп тындыруға әдеттенгенмін. Көзге көрінген нәрсеге қарап отыра алмаймыз. Кейде балалар «отырыңыз, өзіміз істейміз» деп жұмыстан алыстатса ренжіп қаламын. Бұрын қоғамдық орындарда да белсенділік танытып жүруші едім. Соңғы кездері ұл-қыздардың үйіне қыдырып, уақытымды немере-шөберелеріме арнаймын. Қалалық жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар бөлімінде Салима Отарбаева қызыма рахмет. Жыл сайын хабар алып, денсаулығымды сұрап, сауықтыру орындарына берілетін жолдаманы еске салып отырады.

– Немерелеріңіз тәп-тәтті екен. «Алма ағашынан алысқа түспейді» деуші еді ғой?

– 16 немере, 9 шөберем бар. Немеремнің 4-уі отбасын құрады. Қызметте. Енді тағы 4-уі жетіліп отыр. Мына қолымдағы немеремнің орны бөлек, диплом алып отыр. Енді құтты орнына қондырсақ деп отырмыз. Немереден шөбере тәтті болады екен.
...Немерелеріне мейірлене қараған Батыр ананың бақытты да мағыналы өмір жолы әрбір қыз-келіншекке жұғысты болғай. Шымкент мақтанышына айналған Ханшайым апаға ұзақ ғұмыр, зор денсаулық тіледік.

Полицейлердің жұмысы қашан да қауырт. Күні-түні ел тыныштығын күзетіп, қоғамдық тәртіпті қадағалайды. Олар түрлі оқиғалардың ортасында болып, түрлі тығырықтардан жол табады. Осындай қиындықтарға қарамастан бүгінде полиция мамандығы үлкен сұранысқа ие. Әрбір үшінші жігіт пагон тағып, форма кисем деп армандайды. Солардың бірі – тергеуші Абубакир Халиков.

Қызметіне қырағы жігіт Әл-Фараби аудандық полиция бөлімінде жұмыс істейді. Ол бөлімде қызмет ететін полицейлер арасындағы жас маман. Жыл басынан бері тергеуші 3 ұрлық, 2 алаяқтық бойынша іс қозғапты. 

– Мен бұл мамандықты өзім таңдадым. Ішкі істер министрлігінің Алматы академиясындағы оқу бізге өмірлік мектеп болды. Теориялық білім алып қана қоймай, тәртіп пен шыдамдылыққа үйрендім. Жұмыстағы басты ұстанымым – алдымен, заң қағидасына жүгіну, сосын, заңдылықты сақтау арқылы азаматтардың құқығын қорғау, – дейді тергеуші жігіт. 

Абубакир білімге қанат қақтырған академияда болашақ жарын кездестірді. Ол Тоғжан Өмірзақовамен бір топта оқыды. Олардың сыйластықтары сезімге ұласып, биыл соңғы курста бас қосты. Қазір жары Тоғжан Өмірзақова Қаратау аудандық полиция бөлімінде көші-қон полициясының инспекторы. 

Тоғжан да бұл салаға кездейсоқ келмеген. Ол бала күнінен-ақ асқар таудай әкесі Қайрат Байболатовқа еліктегенін айтады. «Оның арнайы үлгідегі киімді кигеніне қызығып, мен де осындай тұлға боламын деген бала қиялмен өстім» дейді жас инспектор. Бүгінде инспектор келіншектің әкесі Қайрат Өмірзақұлы Ішкі істер департаментінде қызмет етеді. Жиырма жылдан астам еңбек еткен полиция полковнигінің еңбегі де жемісті. 

– Мен шетел азаматтары және елімізге оралған қандастарымызбен жұмыс жүргіземін. Мұнда Шымкентке көшіп келушілер өте көп. Бүгінге дейін тұрғылықты орналасуға – 70, азаматтық алуға 40-қа жуық отбасы қабылданды. Жас маман болсам да, тәлімгерім, полиция майоры Жасұлан Аликов өз тәжірибесімен бөлісіп, көмегін аямайды. Ол кісіге айтар алғысым шексіз, – дейді Тоғжан Қайратқызы. 

Абубакир мен Тоғжан үшін полицей абыройынан биік ештеңе жоқ, олар үшін арнайы форма ең әдемі әрі сәнді киім саналады. Жастар отбасымен құқық қорғау саласында бірге қызмет атқарғандарын мақтан тұтады.
– Бір салада еңбек ету, жауапкершілікті ғана емес, отбасындағы түсіністік пен сыйластықты қалыптастырады. Десе де, қызметтік мәселелерді бірге шешіп, кәсіби міндетті бірінші орынға қоямыз. Ал кәсіпке адалдық, қиын да жауапты істі абыроймен атқару басты ұстанымымыз, – дейді полицейлер.

Отбасының шырайын кіргізіп, айрандай ұйытып отыратын әйелдер екені белгілі. Қонағы үзілмей, берекесі асып-тасып отыратын шаңырақтағы әйелдің көпшіл, дастарханы қашанда астан арылмайтынын аңғаруға болады. Ал тұтас әулеттің  келіндері бір-бірімен тату-тәтті өмір сүрсе, бұл олардың енелері мен өмірлік серіктерінің абыройын одан сайын асқақтата түседі. Ауыл-аймақ, дос-жаранның алдында да қадірі артады. «Ағайын тату болса ат көп, абысын тату болса ас көп» деп бекер айтылмаса керек. Ал бір шаңырақтың астында бір-бірімен сөзге келмей өмір сүретін келіндер нағыз үлгі-өнеге. Сондықтан болар, қазақ халқында болашақ келіннің шыққан жеріне, тегіне назар аударылады.

Келiнi жақсының керегесi алтын

Келіннің жаңадан ақ босаға аттаған сәтінен бастап, оның әрбір сөзі мен қимылын, әдеп тәртібін байқап, сынайды. Осындай сындардан сүрінбей өтіп, сыйластығы артқан абысын-ажындар жоқ емес. Бірге тұрып, кез келген мәселені бірлесе шешіп үйренген, «сенікі, менікі» деп бөлінбей, қазан-ошақтың басындағы жұмысты ұршықша иіре жөнелетін абысындар отбасылық өмірдегі қиындықтарды бірге еңсереді. Өйткені, оларда ауызбіршілік бар, жанашырлық басым. Қуаныштысы, Шымкентте де сондай отбасылар бар. Солардың бірі – Қанаркүл Бижанованың отбасы. Бүгінде Қанаркүл әженің жасы 70-ке келді. Дүниеге 10 перзент әкелсе, соның жетеуі қыз. Алтын алқа таққан көпбалалы ананың қыз бен келін тәрбиесіне қатысты айтар ақыл-кеңесі мол. Ақ жаулықты әже небәрі 19 жасында келін атанып, ата-енесінің, қайнылары мен қайынсіңлісінің бабын тапқан кісі. Алған ақ батасының қайтарымы шығар, бүгінде қос келіні қолында тұрады. Ата-ененің тәлімін алып, өз ата-анасындай көреді. Әлия мен Шолпан бұл үйдің босағасын бір мезетте аттаған. Екеуі түйдей құрдас болғанымен, Әлияның жолы үлкен. Сондықтан, ежелден келе жатқан дәстүр бойынша, өз орнын жақсы біледі. Апалы-сіңлідей бір шаңырақта өмір сүруде. Бірнеше айдан соң, екеуі де ата-енесіне немере сыйлағалы отыр. Қанаркүл әже мен Махан ата ол күнді тағатсыздана күтуде. Қариялар келіндерін қыздарындай көреді. 

– Келіндеріме де, ұлдарыма да күн сайын тәрбиелі болуды, үлкенді құрметтеп, кішіні сыйлауды құлақтарына құйып отырамын. Келін енемен немесе ененің келінмен шығыспай жүргені туралы көп естимін. Сондай жағдайларды алдын алу үшін ақыл-кеңесімді айтудан жалықпаймын. Атасы да ара-тұра өнегесін айтып отырады. Әлия мен Шолпанның да осы шаңырақтың табалдырығын аттағалы бері артық әрекеттерін, бейәдеп қылықтарын байқамаппын. Абысындардың өзара тату болғаны жөн. Ыдыс-аяқты сылдырлатпай, бір-бірінің жаманын жасырып, жақсысын асырып отырады. Мен соған қуанамын. Біз ұл-қыздарымызға жақсы сөз айтып, аялап өсірдік. Олардың таңдаған жарларына да жылы сөзімізді аямаймыз, – дейді Қанаркүл әже.

Татулық кәсiпке жол бастады

Шымкентте абысындар бірігіп бастаған кәсіп бар. Ағайындылардың әйелдері ортақ мақсат үшін жұмыс істеуде. Әсел Орынбасарова мен Зульфия Айтпаева бірлесіп, Шымкентте дүкен ашқан. Бар ауыртпалығы мен жауапкершілігін бірге көтеріп келеді. Бұл кәсіпті бастауына өздерінің шеберліктері де түрткі болған. Қолдарынан іс тігу келеді. Әсел мен Зульфия бүгінде апалы-сіңлідей болып кеткен. Зульфия ата-ененің қолында қалса, Әсел қосағы екеуі еншілерін алған.

– Мен отбасында жалғыз қыз болғандықтан, сіңлім болса екен деп армандайтынмын. Сонда марқұм шешем «барған жеріңде абысының жақсы болса, сол саған сіңлі не әпке болады» деуші еді. Айтқаны келді. Шынымды айтсам, Зульфияның абысыным екенін ұмытып кетемін. Сыйластығы мен құрметі тасыған құрбылардаймыз. 10 жылдан бері дауыс көтеріп сөйлемеппіз. Енемізбен де тату тұрамыз. Өзім тұрмысқа шыққаннан соң бір жылдан кейін анам дүниеден озды. Сол кезде енем анамның орнын жоқтатпай, мейірімге бөледі. Жанашырлығын айтқан сөзі мен әрекетінен-ақ байқайтынмын. Сондай керемет қарым-қатынасты, шын пейілді көріп тұрып, біздің жаман келін болуға хақымыз жоқ, – дейді Әсел Орынбасарова.

Бақыт құшағындағы балалар

Келесі кейіпкеріміз – Рахат Ешімбетова «Бадам-2» шағынауданында тұрады. Әжей 12 ұл-қыз өсірген көпбалалы ана. Биыл 74 жасқа келді. Бүгінде 53 немере мен 23 шөберенің қызығын көруде. Жастайынан колхозда еңбектеніп, қазіргі кезде мәуелі ағаштай ұрпақтарының ортасында отырған бақытты жан. Тоғыз ұлдың жетеуі осы ауылда тұрады. Қалған ұлдары мен қыздары осы ауылда өсіп-өніп отыр. Үшінші ұлы қара шаңыраққа ие болып қалған. Қолдағы келіні Гүлжамалдың өзі бүгінде Райхан есімді келін түсіріп, ене атанған. Ол «ене болсам да, енемнің алдында келінмін» дейді. Ақ жаулықты әже келіндерінің сый-құрметіне шүкіршілік етеді.

– Қолымда төрт келін бірнеше жыл тұрды. Сол кезде абысындардың әй-шәй дескенін естіген емеспін. Күнделікті өздеріне міндеттелген жұмысты атқарып жатты. Келіндерімнің басым бөлігі мұғалім болғандықтан, білген-түйгендері мол деп есептеймін. Олардың бөлек тұрғаны болмаса, барлығы да бір-бірімен көрші. Бала-шағаның барлығы қара шаңырақта. Ал мереке күндері бәрінің басы қосылып, мәре-сәре боламыз. Біле білсеңіз, біздің әулет үшін қонақ күту қиын емес. Барлығы жабылып жүріп, оп-оңай атқарып жібереді. Кейде көршілерім үйімнің балалардың мамыражай шуына толы екенін айтады. Енді қайтемін? Бәрі әжелеп қасымнан шықпайды, – дейді Р. Ешімбетова.
Шымкентте сыпайы да өнегелі келіндер аз емес. Сондықтан да болар, олар үшін арнайы сайыстар да жиі өткізіліп тұрады. Мысалы, жуырда әдет-ғұрып және салт-дәстүр орталығында «Бесік жыры» атты келіндер байқауы өтті. Бес кезең бойынша келіндер сынға түсіп, ОҚМУ-дың 3 курс студенті Әсем Нұралиева бас жүлдені жеңіп алған еді. Жоғарыдағы кейіпкерлеріміздей келіндер көп болған сайын, абысындар арасындағы татулық пен ата-енеге деген құрмет азаймақ емес. Қызыңыз жақсы шаңырақтың иесі болсын десеңіз, тәрбиесіне бүгіннен бастап көңіл бөлген жөн секілді...