Шымкент келбеті

Үшінші мегаполисте жаңадан бу-газ электр станциясы салынады. Станцияның құрылысы биыл басталып, 2026 жылы аяқталады деп жоспарланып отыр. Бүгінде техникалық-экономикалық негіздемесі мен жобалық-сметалық құжаттамасы дайын.

Шымкент қалалық мәслихатының кезектен тыс жиырма алтыншы сессиясы өтті. Оған Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтенов пен «Қазақстан мәслихат депутаттарының бірлестігі» республикалық қоғамдық бірлестігінің төрағасы Төлеубек Мұқашев қатысты.

«Сіз мұндай сынды тыңдағыңыз келмейтінін айттыңыз. Тыңдағыңыз келе ме, келмей ме, біз Сізді тыңдатамыз. Бұл –біздің міндетіміз, бұл – біздің еліміздің алдындағы қызметіміз».

Иә, бұл Парламент Мәжілісінің өткен жылдың соңындағы отырыстарының бірінде «Ақ жол» партиясы фракциясының жетекшісі, депутат Азат Перуашевтың еліміздің ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашүкеевке қарата айтқан сөзі. Халық қалаулыларының сынымен келіспейтінін жеткізгісі келген Үкімет мүшесі осылай сөз естіп қалды. Бір бұл емес, соңғы кездері Мәжіліс депутаттары қоғамды мазалайтын өткір мәселелерді қозғап, күрделі сұрақтарды Үкіметтің алдына қабырғасынан қойып жүр.

Бұл бір жағынан Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен қабылданған парламенттік оппозиция туралы нормалардың жұмыс істеп, «күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» тұжырымдамасының іске асып жатқанын көрсетсе, екінші жағынан саяси партиялар мен депутаттардың биылғы жылдың бірінші жартысында өтуі тиіс Парламент сайлауының қарсаңында белсенділігі артқанын аңғартады.

Жалпы, бұл жыл Қазақстанда ішкі саяси оқиғаларға толы болмақ. Мәселен, күні ертең 14 қаңтар күні ҚР Парламенті Сенатының бірқатар депутаттарының сайлауы өтеді. Бұл сайлау заң талаптарына сәйкес жанама дауыс беру жүйесімен өтетіні белгілі. Яғни, болашақ сенаторларды қалалық және облыстық мәслихаттардың депутаттары таңдайды. Ал, жылдың ең елеулі саяси додасы, сөз жоқ, Парламент Мәжілісі мен барлық деңгейдегі мәслихаттар сайлауы болмақ.

Соңғы жылдары Қазақстанда саяси жаңғыру жүйелі түрде жүргізіліп, кезең-кезеңімен жүзеге асып жатқаны баршаға мәлім. Соның бір мысалы ретінде «Қазақстан Республикасындағы саяси партиялар туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізіліп, жаңадан саяси партияларды тіркеуге қойылатын талаптар жеңілдетілді. Ендігі жерде партияға тіркеу үшін 40 мың азаматтың қолдауы керек емес, саяси ұйым құру үшін 5 мың мүше болса жеткілікті. Ал, өңірлік өкілдіктерінің саны 600-ден 200 адамға дейін азайтылды. Сол сияқты саяси партия құру үшін азаматтардың бастамашыл тобының ең азы 1 мыңнан 700 адамға дейін төмендетілді. Одан бөлек, партия құру жөніндегі құрылтай съезін өткізу мерзімі 2 айдан 3 айға дейін ұлғайтылды. Осының бәрі елімізде саяси мәдениеттің дамуына, саяси партиялардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және көппартиялы парламенттің қалыптасуына әсер етері сөзсіз.

Бұл жолда биылғы сайлаудың маңызы айрықша болмақшы. Президенттің бастамасымен сайлау заңнамасына енгізілген өзгерістерге сәйкес биылғы сайлау бұрынғыдай тек пропорционалды жүйемен емес, пропорционалды және мажоритарлық жүйе қатар қолданылатын аралас жүйемен өткізіледі. Яғни, Мәжілістегі 109 депутаттың 30 пайызы бір мандаттық округ арқылы сайланады. Ал, мәслихат депутаттарының 50 пайызы осындай әдіспен сайланады. Демек, сайлаушылардың алдында таңдау еркіндігі көбейе түседі деген сөз. Азаматтар бұрынғыдай тек саяси партиялардың біріне ғана емес, өзі таңдаған нақты кандидатқа, аты-жөні мәлім тұлғаға дауыс бере алады.

Мұндай шешімнің қоғамдағы бір-біріне кереғар екі пікірді ескере отырып қабылданғаны белгілі. Депутаттарды тек партиялық тізіммен сайлауға қарсы болғандардың уәжі мынаған саяды: «Мәжіліс пен мәслихат депутаттығына өзін-өзі ұсыну механизмін алып тастау – анти-демократиялық қадам. Белсенді азаматтар депутат болып сайлану үшін елдегі тіркелген партиялардың біріне мүше болып, кандидаттар тізіміне қосылуға мәжбүр. Ал, жеңіске жетіп алған соң кандидаттар тізімінен кімді депутат етуді партия жетекшілері өз бетінше шешеді. Содан келіп жұрт депутаттарды танымайтын жағдайға жетті. Мұның қай жері әділеттілік?» дейді олар.

Иә, бұл – белгілі бір топтың көзқарасы. Әйтпесе, пропорционалды жүйе – көптеген дамыған елдерде қолданылып келе жатқан өте демократияшыл модель. Пропорционалды жүйе уақыт өте келе біздегі қоғамдық сананың өзгеруіне әкелуі тиіс. Айтайын дегеніміз, қазақ қашаннан тұлғаларға қарап бой түзеген халық. Бір жағынан ауыз әдебиетіндегі ел жүгін көтерген қаһармандар санамызға қатты әсер еткен болар, екінші жағынан тарихтағы көрнекті тұлғаларды аңсау бар, әйтеуір біздің қоғам арамыздан бір көсемнің шығып, елдегі барлық проблемаларды шешіп тастағанын күтумен күн кешіп келеді. Әрине, ұлттың пассионарлық қуаты қалпына келіп, сондай дара тұлғалар қалыптасып жатса, нұр үстіне нұр. Алайда, ХХІ ғасыр жағдайында біз шынайы демократиялы елге айналғымыз келсе, қоғамның дамуына деген дербес жауапкершілікті мойнымызға алып үйренуге тиіспіз. Сонда ғана бізде азаматтық қоғам қалыптасады, азаматтық қоғам қалыптасқан кезде ғана біз жеке тұлғалардың емес, озық идеялардың маңына топтасуды үйренеміз. Қоғамдық сана осылай жетілген кезде партиялар да жекелеген саясаткерлердің ұстанымын емес, идеяларды өз қызметінің өзегі етіп алады. Бір ауыз сөзбен айтқанда, пропорционалды жүйе бізге хәкім Абайдың «Кісіге қарап сөз алма, сөзіне қарап кісіні ал» деген өсиетін орындауды үйретеді.

Шындығында, екі жақтың да дәлел-дәйектері күшті. Қай пікірді қарасаңызда өзіндік шындығы бар. Сол себепті билік «өгізді де өлтірмейтін, арбаны да сындырмайтын» орта жолды тапқанға ұқсайды. Ең бастысы, аралас сайлау жүйесі Мәжіліс пен мәслихаттарға елдің сөзін сөйлейтін, қоғамдағы өткір проблемаларды заң шығарушы, өкілетті биліктің мінберінен бүкпесіз баяндай білетін халықшыл депутаттардың сайлануына жол ашса игі. Әйтпесе, қазіргі депкорпустың құрамына көз жүгіртсеңіз, арасында кәсіпкерлер, қалтасы қалың жуандар аз емес. Мұндай «халық қалаулылары» мінбеге бір көтеріліп алған соң, халықтың қалауын билікке жеткізе бермейтіні рас. Олар үшін өңірдің әлеуметтік-экономикалық проблемалары мен рухани-мәдени дамуына қарағанда өз компаниясының корпоративтік мүдделері маңыздырақ екенін кімнен жасырмақпыз?! Дегенмен...

Қазақстандағы сайлау заңнамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар бұл проблеманың да шешімін тапқандай. Сайлаудың алдында халыққа уәдені үйіп-төгіп беріп алып, «есегі судан өткен соң» Мәжіліс пен мәслихаттардың жайлы креслосында қалғып-мүлгіп отыратын, бары мен жоғы білінбейтін маубас депутаттарды халық мандатынан мерзімінен бұрын айыру мүмкіндігіне ие болып отыр. Ол үшін мажоритарлық жүйемен бір мандаттық округ арқылы сайланған депутаттар үшін императивтік мандат енгізіліп отыр.

Императивтік мандат, яғни, аманаттық мандат дегеніміз – конституциялық құқықта өкілетті органның депутаты сайлаушылардың аманатын арқалап, өзінің өкілеттік мерзімі біткенше олардың алдында жауапты болуға тиіс екені баяндалған ереже. Императивтік мандат жағдайында сайлаушылардың сенімін ақтамаған депутатты мерзімінен бұрын кері шақырып алу мүмкіндігі заң жүзінде белгіленеді. Әрине, депутатты кері шақырып алудың заңдық нормалары болады. Қалай десек те, бұл қадам депутаттың сайлаушылар алдындағы жауапкершілігін еселей түсері анық.

Қазақта «жуас» және «момын» дейтін екі ұғым бар. Бір қараған адамға екеуі ұқсас көрінгенмен, түпкі мағынасы әртүрлі. Бұрынғылар жуастықты жақтырмай «Аса жуас – имансыз» деп қаттырақ айтқан. Өйткені, тым жуас кісі керек кезде жала, әділетсіздік пен зұлымдыққа қарсы бас көтере алмай, оның мінезі ездікке ұласып кетуі мүмкін. Ал, момын деп жайшылықта артық мінезі жоқ, сөзге сараң, сабырлы, байсалды болғанымен, әрі-сәрі күн туғанда найзағай намысы жарқ ететін, өзі және отбасының, қала берді елінің ары мен абыройын қорғап, әлсізге қолдау көрсете алатын адамды айтады. Осындай мінез бен болмыс бәрімізге де керек-ау. Ал, Парламентіміз қандай болуы тиіс?

Момындық жеке адамға жақсы қасиет болғанымен, ел ісіне келгенде ол аздық етеді. Мәжіліс мәслихаттың моп-момақан болуын ендігі жерде уақыт көтермейді, халық та кешірмейді. Ендігі жерде Парламенттен болсын, мәслихаттан болсын үлкен белсенділік талап етіледі. Бұл орынды да. Өйткені, халықты қажытқан сан алуан мәселелер биік мінберлерден үздіксіз айтылып тұрса, бір жағынан олардың шешілуі жеделдейді, екінші жағынан мұң-мұқтажының назардан тыс қалмағанын көрген халықтың ішкі наразылық деңгейі төмендейді. Мәжіліс пен мәслихат мықты болса, елде әлеуметтік әділеттіліктің орнауы жеделдеп, ұлттық бірлік нығая түседі деген сөз.

Қорыта айтқанда, 2023 жыл ішкі саяси оқиғаларға толы болмақ. Биыл Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың жетекшілігімен жүзеге асып жатқан саяси трансформация одан әрі жалғасып, логикалық түйініне жетуі тиіс. Жоғарыда айтылған қос сайлаудан бөлек биыл пилоттық режимде аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың әкімдері тікелей сайланады. Ауыл әкімдерінің корпусын жаңарту жалғасады. 350-ден астам ауыл, кент және ауылдық округ әкімдерін тікелей сайлау жоспарланып отыр. Сайлау мыңнан астам ауылдық елді мекенді қамтиды.

Биыл Шымкент қаласында инвесторлардың есебінен жаңа 15 мектеп ашылады деп жоспарланған. Аталған мектептер 11 810 оқушыға бейімделген және барлығы қазақ тілінде оқытатын білім беру орындары болмақ. Бұл туралы Шымкент қалалық білім басқармасынан хабарлады.

Басқарманың мәліметіне қарағанда, жаңадан ашылатын мектептердің барлығы мемлекеттік-жекеменшік әріптестіктің аясында жан басына қаржыландыру жүйесі бойынша жұмыс істейді. Яғни, жекеменшік мектептер мемлекеттік бюджет есебінен қаржыландырылып, ата-аналар үшін тегін болады. Нәтижесінде Шымкент қаласында биыл үш ауысыммен жұмыс істейтін мектеп мәселесі толығымен шешіледі.

Айта кетейік, өткен 2022 жылы Шымкент қаласында тап осындай жүйемен жұмыс істейтін 41 мектеп пайдалануға берілген. Бұл мектептер жалпы 24 800 оқушыға арналған. Өткен жылы ашылған 41 мектептің 34-і (21 400 оқушы) таза қазақ тілінде білім берсе, қалған 7-еуі (3 400 оқушы) аралас мектептер екен.

Осылайша бүгінде Шымкентте жұмыс істеп тұрған мектептердің саны 246-ға жетіп отыр. Оның 151-і мемлекеттік мектептер болса, жан басына қаржыландыру жүйесі бойынша жұмыс істейтін жекеменшік мектептердің саны 95-ке жеткен.

Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтенов Абай ауданына қарасты Қайнарбұлақ тұрғын алабының тұрғындарымен кездесті. Аталған елді мекендегі №83 жалпы орта мектептің ғимаратында өткен кездесу барысында қала әкімі халықты ауыз су, сапалы электр қуаты және табиғи газбен қамту бағытында атқарылып жатқан жұмыстармен таныстырып, көпшілікті мазалаған сауалдарға жауап берді.

«Ақша жоқ». Қазір көп адамның аузынан ең жиі естейтін сөзіміз осы. Талай таныстарымыз несиесін уақтылы төлей алмай жүр. Төлемейін демейді, төлегісі-ақ келеді. Бірақ, тағы да сол ақша жоқ. Яғни, ол адам банкрот болған. Қазақстанда енді сол іс жүзіндегі банкроттықты заң жүзінде рәсімдеуге мүмкіндік туындап отыр.

...Барыс жылы табыс жылы болды ма? Бұл енді әркімнің патша көңілі пайымдайтын сұрақ. Тарих қойнауына еніп бара жатқан жылды мақтайтын да, даттайтын да адамдар табылар. Бірақ, олар айтқан пікірдің бәрі бірдей елдік тұрғыдан таразыланар ақиқатпен астасып жатпасы анық.

Сөз жоқ, барыс жылының да белгілі бір қиындықтар, ауыртпалықтар туғызғаны жасырын емес. Десе де, еліміз аман, жұртымыз тыныш, заманымыз дұрыс өткен он екі айды жамандауға пейілі
қанағатпен сусындаған, санасы ақиқатқа арқа сүйейтін адамның аузы бара қоймас, сірә...

Иә, барыс жылының басында мемлекетіміздің мызғымастығы сынға түсті. Әлеуметтік әділеттілік талап еткен көпшіліктің бейбіт шеруіне арандатушылар мен лаңкестер араласып, елдің шырқын бұзғандай болды. Бірақ, билік Қаңтар оқиғасынан қорытынды шығара білді.

Наурыз айында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстандағы саяси трансформацияның негізгі бағыт-бағдарын көрсетіп берген Жолдауын жасады. Сол құжатта көрсетілген бастамалардың негізінде маусым айында Ата Заңымызға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде республикалық референдум өтіп, онда халықтың басым көпшілігі жаңару мен жаңғыру бағытын қолдап дауыс берді. Конституцияның үштен бір бөлігі жаңарды. Өзгерістер мен толықтырулар биліктің бір қолға шоғырлануын шектеуге, билік тармақтарының бір-бірінен дербес, тәуелсіз болуын қамтамасыз етуге, сол арқылы қоғамды одан әрі демократияландыру, ашықтық пен жариялылықты ілгерілетуге, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау тетіктерін күшейтуге бағытталған. Бір ауыз сөзбен айтсақ, барыс жылында түпкілікті түрде жаңарған Конституция жаңа, әділетті Қазақстанның құқықтық іргетасына айналды.

Барыс жылындағы саяси модернизацияның ең басты нәтижесі – биліктің халық мүддесімен толық санаса бастағаны. Бұл тұжырымның дұрыстығын дәлелдейтін сантүрлі дәйек келтіруге болады. Біз маңызды деген біреуін ғана айтайық: Биылғы 1 қыркүйекте ел Президентінің «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Жолдау жасағаны оқырман қауымның есінде. Сол Жолдауда Ұлттық қордың инвестициялық табысының 50 пайызын еліміздегі әр баланың жеке есепшотына аударып отыру туралы шешім жарияланды. Ол қаржыны бала кәмелет жасына жеткенше ешкім шешіп ала алмайды. Яғни, болашақта Қазақ елінің әр жас азаматы жеріміздің табиғи байлығынан өз үлесіне түскен еншісін алып, оны оқуы мен баспана алуына жұмсай алады деген сөз. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, барыс жылы «Ұлт байлығы ұрпақ болашағына қызмет етсін» деген тарихи шешім қабылданған жыл ретінде есте қалмақ.

Сонымен қатар, барыс жылындағы ең елеулі саяси оқиғалардың бірі ретінде 20 қараша күні өткен Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауын айтуға болады. Бұл саяси науқан конституциялық реформаның логикалық жалғасы іспетті еді. Негізгі Заңы жаңарған елдің Президентінің жаңа халықтық мандатқа ие болуы биліктің ісін тиянақты атқарып, қадамын нық басуына мүмкіндік береді. Бұл жолғы сайлаудың тағы бір ерекшелігі – алғаш рет ел Президенті 7 жылдық бір ғана мерзімге сайланатын болды. Демек, ендігі жерде Қазақстанда да бүкіл өркениетті, демократиялы әлемдегідей жоғары билік уақтылы жаңарып отырады.

Еліміздегі үшінші мегаполис атанып, жылдан жылға көркейіп, гүлденіп келе жатқан Шымкент қаласы үшін де барыс жылы табысты жылға айналды. Оның айқын көрсеткіші ретінде шаһардың республика бойынша «Инвестиция жасауға ең қолайлы» өңір атануын айта аламыз. Экономикаға құйылған инвестиция жаңа жұмыс орындарының ашылуына, қазынаға түсетін салық көлемінің артуына, халықтың әл-ауқатының жақсаруына септігін тигізетінін ескерсек, бұл – расында маңызды жетістік.

Сөзіміз дәйекті болуы үшін аз-кем деректерді келтіре кетейік. Шымкент қаласы республикалық қала мәртебесіне ие болғалы бері шаһардың экономикасына 1 триллион 900 миллиард теңге инвестиция тартылған. Ал алдағы 5 жылдықта қала экономикасын дамытуға 6 триллион теңге инвестиция тартудың жоспары жасалған. Әсіресе, инвестицияның 25 пайызының өнеркәсіп секторына бағытталып отырғаны қуантады. Себебі, бұл жаңадан зауыт-фабрикалардың құрылуына, сөйтіп қала экономикасының сапалық тұрғыда жетілуі мен азаматтардың тұрақты жұмыс табуына көмектесері сөзсіз.

Барыс жылында атқарылған жұмыстардың нәтижесінде қаладағы жалпы ауданы 886 гектар алқапты алып жатқан 5 өндірістік аймақта жүзеге асып жатқан инвестициялық жобалардың саны 250-ге жетіп, онда 14 мыңдай жұмыс орны құрылған.

Биыл қалада шағын және орта кәсіпкерліктің іскерлік белсендігі артқан. Белсенді жұмыс істейтін кәсіпкерлік субъектілер саны 2019 жылғы 70 мыңнан қазіргі таңда 107 мыңнан асты. Жалпы өңірлік өнімдегі шағын және орта кәсіпкерліктің үлесі 35 пайыздан 41 пайызға жетті. Білім беру нысандарын дамыту мақсатында 2025 жылға дейін 101 мектеп салу жоспарланса, биылдың өзінде 41 мектеп пайдалануға берілді. Бұйыртса, 2023 жылы үш ауысымды мектеп мәселесі толығымен шешіледі деген жоспар бар. Биыл Шымкент қаласында 1 миллион 60 мың шаршы метр үй салынып, нәтижесінде 8 922 отбасы жаңа баспанаға қол жеткізді, қоныс тойын тойлады.

Міне, осының барлығы барыс жылында Қазақ елінің, соның ішінде шырайлы Шымқаланың ырысы тасып, құт-берекесі кіргенін паш етіп тұрғандай.

Иә, жүрдек уақыт жүрісінен жаңылмайды. Өйткені, ол адам баласының пайым-тілегіне, сана-сезіміне тәуелді емес. Табиғи жылдамдық өлшемі біреулерді алға сүйреген арынды арманнан да, енді біреудің етегінен тартқан керенау жалғаннан да тыс. Уақыт жақсылық пен жамандыққа да, қуаныш пен қайғыға да, жетістік пен кемшілікке де ортақ. Тіршілік сонысымен де сара, сонысымен де дара шығар-ау. Уақыт шіркін жаңылмайтын заңдылығына сүйеніп, айды ай арқалап, жылды жыл жетелеп, жүйтки бермек, жүйтки бермек. Осындайда дана халқымыздың «Туған ай – туралған ет» мәтелі еске түсіп, таңырайсың. Қалай тауып айтқан десеңізші?! Міне, кеше ғана есігімізді қаққан барыс жылын шығарып салып, сынаптай сырғып бара жатқан ғасырдың үшінші онжылдығының үшінші жылына да қадам басқалы отырмыз.

Ал Сіз үшін барыс жылы табысқа толы құтты жыл болды ма, мәртебелі оқырман?

Жетінші шақырылымдағы Шымкент қаласы мәслихатының кезектен тыс жиырма төртінші сессиясы өтті. Сессияға Шымкент қаласы әкімінің міндетін уақытша атқарушы Мақсұт Исахов қатысты.