Шымкент келбеті

Қазақстан Республикасының Конституциясы – еліміздің құқықтық жүйесінің ғана емес, бүкіл мемлекеттілігіміздің негіздерінің бірі. Шымкенттегі «Түркістан» сарайында 30 тамыз – Қазақстан Республикасы Конституциясы күні мерекесіне арналған салтанатты шарада сөз сөйлеген Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтенов осылай деді.

— Ата Заң – барша адамдардың тең құқықты болуының кепілі, әрбір азаматтың құқықтары мен бостандықтарының қайнар көзі. Сол себепті Конституция күнін бүкілхалықтық мереке деп айтуға толық негіз бар, – деді Мұрат Дүйсенбекұлы.

Ол Мемлекет басшысының елімізді саяси, құқықтық және әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жаңғыртып, Әділетті Қазақстанды қалыптастыру мақсатында жүйелі реформаларды жүзеге асырып келе жатқанына тоқталып өтті.

—Ұлттық жаңғырудың берік құқықтық негізін қалау мақсатында өткен жылы бүкілхалықтық референдум өткізіліп, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізілгені белгілі. Референдум нәтижесінде Қазақстан суперпрезиденттік басқару үлгісінен президенттік республикаға түбегейлі көшіп, билік тармақтары арасында өкілеттіліктер қайта бөлінді. Әсіресе, Парламенттің рөлі күшейіп, мәртебесі артты. Арада өткен бір жылдың ішінде Ата Заңға енген өзгерістерді қолданысқа енгізу мақсатында бірқатар Конституциялық заңдар мен Кодекстер қабылданып, күшіне енді. Парламент Мәжілісі мен мәслихаттар сайлауы алғаш рет аралас жүйе бойынша өтіп, халыққа етене жақын, ықпалды әрі іскер депутаттық корпус қалыптасты.

Осының барлығы елді басқару ісіне халықтың қатысу мүмкіндігін кеңейтіп, қоғамда ашықтық пен жариялылықтың орнауына жол ашып отыр, – деді М.Әйтенов.

Шаһар басшысы Конституцияға енгізілген өзгерістер мен Мемлекет басшысының «Халық үніне құлақ асатын мемлекет тұжырымдамасы» жергілікті әкімдіктердің де халықтың алдындағы жауапкершілігін арттырып, тұрғындармен байланысын күшейте түскенін атап өтті.

—Ата Заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар азаматтардың құқықтарын қорғау тетіктерін күшейте түсті. Атап айтар болсақ, Конституциялық Сот институты қалпына келтірілді және Адам құқықтары жөніндегі Уәкіл институтының өкілеттілігі мен рөлі айқындалды.

Бір ауыз сөзбен айтқанда, бүгінде Қазақстан құқықтық-демократиялық дамудың жаңа бір кезеңін бастан өткізіп жатыр. Азаттығымыздың айшықты айғағына айналған Ата Заң — тәуелсіздіктің теңдессіз тартуы. Референдумда халықтың өзі дауыс беріп қабылдаған өзгерістер арқылы Конституциямыз өркениетті мемлекеттің барлығына тән демократиялық қағидалармен толық қамтылып отыр, – деді қала әкімі.

Салтанатты шарада еліміздің дамуы жолында талмай қызмет атқарып жүрген бірқатар азаматтар түрлі марапаттарға ие болды.

Мұнан әрі қарай салтанатты шара «Ұлы Дала шежіресі – Ата Заң» атты концерттік бағдарламамен жалғасын тапты. Онда сонау Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы, Тәуке ханның «Жеті жарғысынан» бері қарай жалғасып келе жатқан құқықтық мәдениет пен мемлекеттілігіміздің терең тарихы сахналандырылған қойылым арқылы көрермен назарына ұсынылды.

Сонымен қатар, концертте әлемдік деңгейде танымал опера әншісі Майра Мұхаммедқызы бастаған шымкенттік әртістер өнер көрсетті. Өнерпаздар халық әндері мен күйлерін, патриоттық әндерді нақышына келтіре орындап, көпшілікке мерекелік көңіл-күй сыйлады.

Орталық Азия аймағы елдерімен тату қарым-қатынас және ынтымақтастықты дамыту – Қазақстанның сыртқы саясатының басым бағыттарының бірі. Сондықтан мемлекет бұл елдермен үнемі тығыз байланыста болып, әріптестікті нығайта түсуге ұмтылып келеді. Мұның жарқын көрінісін біз жақында өткен Қазақстандағы тәжік мәдениеті күндері мен оған Тәжікстан Президенті Эмомали Рахмонның арнайы келуінен көріп отырмыз.  

Бауырлас елдің Президентінің елімізге сапары Ақордадағы шағын құрамдағы келіссөздерден басталды. Қасым-Жомарт Тоқаев екіжақты ынтымақтастықты нығайту үшін бұл сапардың маңызы зор екенін атап өтті. Өз кезегінде Эмомали Рахмон көрсетілген құрмет үшін ризашылығын білдірді.

Президенттер барлық са саладағы екіжақты ынтымақтастықтың, соның ішінде су және энергетика кешеніндегі өзара іс-әрекеттің қарқынды дамып келе жатқанын атап өтті.

– Су және энергетика салаларындағы міндеттемелерді орындауға, атап айтқанда, Қазақстанға су және электр энергиясын жеткізуге байланысты шешімді уақтылы қабылдағаныңыз үшін Сізге және барша тәжік тарапына алғысымыз шексіз. Қазақстан өз тарапынан Сіздің алдыңғы сапарыңыз кезінде өзара келіскен барлық міндеттемені орындап жатыр, – деп атап өтті Қасым-Жомарт Тоқаев.

Тәжікстан Президентінің мамыр айындағы сапары кезінде қол қойылған өзара іс-қимыл туралы декларацияның сәтті жүзеге асырылып жатқанын атап өтті. Тәжікстан Президенті де екіжақты ынтымақтастықтың қазіргі жағдайына жоғары баға берді.

– Тәжікстанның мәдениет күндерін және көрмесін, сондай-ақ еліміздің ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіп секторы өнімдерінің жәрмеңкесін Астана, Алматы және Шымкент қалаларында өткізуге қолдау көрсеткеніңіз үшін алғыс айтамын. Бұл шараларды Тәжікстан мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың, стратегиялық серіктестік пен одақтастықтың үздіксіз дамуының бір белгісі деп бағалаймыз. Бұл шаралар екі ел арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастардың орнағанына 30 жыл толған кезеңде өтуінің өзіндік мәні бар. Бүгінде елдеріміз арасындағы қарым-қатынастың өзара түсіністік, жоғары құрмет пен сенімге негізделгені қуантады. Байланыстарымызды одан әрі нығайту Тәжікстанның сыртқы саясатының негізгі басымдығы болып қала береді, – деді Эмомали Рахмон.

Әңгімелесу барысында сауда-экономика, көлік-логистика, ауыл шаруашылығы, энергетика, қаржы және мәдени-гуманитарлық салалардағы өзара іс-әрекетті одан әрі дамыту перспективалары талқыланды.

Айта кетейік, Қазақстан мен Тәжікстан арасындағы дипломатиялық қатынастар 1993 жылы 7 қаңтарда орнатылды. Тәжікстан Республи Республикасының Президенті Эмомали Рахмонның Қазақстанға сапарының қорытындысы бойынша Қазақстан мен Тәжікстан арасындағы қарым-қатынас негіздері туралы шартқа қол қойылды.

Қазақстанда 1993 жылы маусымда Тәжікстанның дипломатиялық өкілдігі ашылды, ал Қазақстанның дипломатиялық өкілдігі Душанбеде 1998 жылғы сәуірде дербес миссия ретінде жұмыс істей бастады және 2001 жылы елшілік мәртебесі берілді.

Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстан мен Тәжікстан көпғасырлық тарихи және мәдени дәстүрлері бар достық пен бауырластық қатынастарын дәйекті түрде дамытып келеді.

Мәселен, 2015 жылы Тәжікстан мен Қазақстан арасындағы өзара тауар айналымы көлемі 752,5 млн долларын құраған болса, 2021 жылы коронавирус пандемиясына қарамастан бұл көрсеткіш 791,4 миллион долларға жеткен болатын. Ал, биылғы 6 айдың өзінде тауар айналымы 500 миллион доллардан асқан. Бұл ретте өзара сауда-саттық көлемін 2 миллиард долларға дейін арттыру жоспарланған.

Тәжікстаннан елімізге жеткізілетін импорттың негізгі бағыттары – электр энергиясы, мақта, алюминий және одан жасалған бұйымдар, кен, жеміс-көкөніс өнімдері және тоқыма материалдары болып отыр. Ал, Қазақстаннан Тәжікстанға – астық және ұн өнімдері, жануарлар мен өсімдіктерден алынатын майлар, тұз, күкірт, белсенді органикалық заттар және құрылыс материалдары тасымалданады. Мұнай өнімдері, қара металдар, бейорганикалық химия өнімдері де айтарлықтай үлкен көлемде жеткізіледі.

2018-2022 жылдар аралығында Қазақстан Тәжікстан Республикасының экономикасына 622,7 млн доллар инвестиция салған. Қазақстандық инвестициялардың қатысуымен Тәжікстан аумағында 84 бірлескен кәсіпорын жұмыс істейді, олардың 15-і толығымен қазақ инвесторларына тиесілі.

Шағын құрамдағы кездесулерден кейін Қасым-Жомарт Тоқаев пен Эмомали Рахмон Қазақстандағы Тәжікстанның мәдениет күндерінің ашылу рәсіміне қатысты. Шара екі ел арасындағы дипломатиялық қатынастардың 30 жылдығына орай ұйымдастырылып отыр.

Шара аясында Президенттер «Астана Опера» театрында ұйымдастырылған Тәжікстанның халық шығармашылығы көрмесін аралап көрді. Содан кейін екі ел басшылары Тәжікстан өнерпаздарының концертін тамашалады және Астана қаласының Бас мешітіне барып, Орталық Азиядағы ең үлкен мешіттің сәулетімен танысты. Сондай-ақ, Қасым-Жомарт Тоқаев пен Эмомали Рахмон Тәжікстанның ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп тауарларының көрме-жәрмеңкесін де аралап көрді.

Қасым-Жомарт Тоқаев пен Эмомали Рахмон Астанадағы Цифрлық үкімет кеңсесіне барып, отандық IT-шешімдермен танысып шықты. Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин президенттерге мемлекеттік органдардың азаматтармен тиімді қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін IT-платформалар жөнінде мәлімет берді.

Кездесу қорытындысы бойынша Өзара түсіністік туралы меморандумға қол қойылды. Бұл құжат аясында Қазақстанның Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі Тәжікстанның Өнеркәсіп және жаңа технологиялар министрлігімен электрондық үкімет платформасын жүзеге асыру тәжірибесін бөліседі.

Сондай-ақ, ынтымақтастық аясында тәжік мамандарын Қазақстанның алдыңғы қатарлы IT-мектептері мен ғылыми-зерттеу институт тарында оқыту мүмкіндігі қарастырылады. Эмомали Рахмон Тәжікстанда цифрлық технологияларды дамыту ісіне қолдау көрсеткені үшін Қасым-Жомарт Тоқаевқа ризашылығын білдірді.

Шымкент қаласында да Тәжікстанның мәдениет күндері жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Атап айтқанда, «Көрме» орталығында ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және ұлттық өнер көрмесі, ал, Қажымұқан атындағы орталық стадионда ауыл шаруашылығы және ұлттық тағамдар жәрмеңкесі өтті.

Қала тұрғындары Тәжікстанның ұлттық тағамдарымен танысып, дәм татып, тәжік халқының өнерпаздарының концерттік бағдарламасын тамашалады.

Бауырлас елден келген делегация 2200 жылдық тарихы бар Шымкент қаласының тарихымен де танысты. «Шымқала» тарихи-мәдени кешенінде Тәжікстан Республикасының ауыл шаруашылығы министрі Хакимзада Құрбан және қала әкімі Мұрат Әйтенов болды. Қонақтарға экскурсияда тарихи және мәдени ескерткіштер, қазақтың қолөнершілер ауылында ұлттық бұйымдар мен тағамдар таныстырылып, гид-экскурсоводтар археологиялық қазба орындардың терең тарихынан хабардар етті.

Оған қоса Шымкенттегі «Түркістан» сарайында тәжік мәдениет майталмандары мен өнер жұлдыздарының концерті өтті. Мәдени шараны Тәжікстан Республикасы мәдениет министрі Зульфия Давлотзадо, ауыл шаруашылығы министрі Құрбан Хакимзадо және Шымкент қаласының әкімі Мұрат Әйтенов те тамашалады.

Шымкент қаласының тұрғындары мен қонақтары сонау Рудаки мен Фердаусиден басталып, кешегі Садриддин Айниге дейін үздіксіз жалғасып жатқан мың жылдық бай әдебиет пен мәдениеттен сусындап, ізгілігі қайталанбас руханият пен көркемдігі тамсандырар саф өнер туындыларынан ләззат алды.

Концертте керней мен сырнайдың, дутар мен танбурдың, рубаб пен дойраның сүйемелдеуіндегі тәжік халқының шашмаком деп аталатын дәстүрлі әндері шырқалып, ұлттық би ансамблі мың бұралып би билеп, бар өнерін ортаға салды. Сонымен қатар тәжікстандық өнерпаздар концертте классикалық музыка туындылары мен заманауи эстрадалық әндерді де тамылжыта шырқады.

Концерттің соңында өнерпаздарға Шымкент қаласы әкімдігінің ықылас гүлі тапсырылды.

Иә, осылайша адамзаттың рухани дамуына, әлемдік өркениетке аса үлкен үлесін қосқан бауырлас тәжік халқымен еліміздің өзара сенім мен достыққа негізделген қарым қатынасы тағы бір мәрте бекемделе түсті. Айтулы іс-шара діні бір, мәдениеті мен дәстүрлері ұқсас, ортақ тарихы бар қос халықтың арасындағы достық пен ынтымақтастықты нығайта түсуге оң ықпал еткені сөзсіз.

Азаматтардың өз ісіне ұқыпты әрі үнемшіл болуы – өркениетті қоғамның белгілерінің бірі. Әсіресе, табиғи және энергетикалық ресурстарды үнемдеп пайдалану өте маңызды. Себебі, еліміздегі жылу және электр қуатын өндіретін станциялардың басым көпшілігі көмірмен жұмыс істейтінін ескерсек, халық энергияны қаншалықты көп пайдаланған сайын оның қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсері де соншалықты арта түспек. Демек, электр қуатын, жылу мен ауыз суды үнемдеу арқылы Сіз тек өз қаржыңызды үнемдеп қана қоймайсыз, сонымен қатар еліміздің экологиялық жағдайын жақсартуға да үлес қосасыз деген сөз.

«Судың да сұрауы бар»

Халқымыздың «Судың да сұрауы бар» деген мәтелі бүгінде қай кездегіден де өзекті болып отыр. Тіршілік нәрінің тапшылығы қазірдің өзінде көптеген елдерде ең басты проблемаға айналған. Иә, қазір Шымкент қаласында таза ауыз судың табиғи қоры жеткілікті. Алайда, біз бұл бағалы ресурстарды өзіміз пайдаланып қана қоймай, келешек ұрпақ үшін де сақтап, жеткізуіміз керек.

– Бүгінде қала әкімдігі тарапынан жаңа елді мекендерге ауыз су құбырын жеткізу бойынша ауқымды жұмыс жүріп жатыр. Биылдың өзінде Құрсай елді мекенінде 7 мың абонент, Қайнарбұлақ елді мекенінде 2 мың абонент ауыз суға қосылады. Бір сөзбен айтқанда халық санының көбеюіне байланысты Шымкент қаласында ауыз суды тұтыну мөлшері жылдан жылға артып келеді. Ендігі мәселе соған су жеткізіп беру жайы. Бұл біздің тікелей міндетіміз, – дейді «Су ресурстары - Маркетинг» ЖШС-і бас директорының су құбырларын пайдалану жөніндегі орынбасары Бекжан Ешімбетов.

Оның айтуынша, қалада жер асты суларын көтеріп, қалаға қарай айдайтын 5 станция жұмыс істеп тұр. Оның ішінде ең негізгісі – Ақбай-Қарасу су көтеру станциясы. Қалаға келетін судың 70-80 пайызына дейін осы станция арқылы жер астынан шығарылады. Сонымен қатар Бадам-Сайрам, Көмешбұлақ, Тассай-1, 2 су көтеру станциялары жұмыс істеп тұр. Қазір қала осы станциялардың жиынтық қуаттылығының 70 пайызы көлемінде су тұтынып жатыр. Яғни, қазір 30 пайызға қосымша қор бар екен.

– Алайда, Ақбай-Қарасу су көтеру станциясынан қалаға су жеткізетін диаметрі 1200, 1000 және 900 миллиметрді құрайтын 3 магистралды суаққы бар. Міне, сол құбырлар арқылы ең жоғары шекте су айдалып жатыр. Қанша жерден қуатты насос қойсаңыз да ол құбырларға бұдан артық су сыймайды. Сондықтан қазір қалаға 4-ші магистралды суаққы салу керек болып тұр. Биыл біздің компания жобалау жұмыстарымен айналысып жатыр. Келесі жылы инвестициялық жоба ретінде осы істі қолға алып, өз есебімізден құрылыс жұмыстарын бастауды жоспарлап отырмыз, – дейді Бекжан Пердебайұлы.

Бүгінде Шымкент қаласында су құбырларының 46 пайызының, ал, кәріз құбырларының 77 пайызының тозу уақыты жеткен. Осыған байланысты Мемлекет басшысының «Тарифті инвестицияға айырбастау» саясатының шеңберінде кәріз құбырларын кезең кезеңімен жаңарту мақсатында уәкілетті мемлекеттік орган кәріздің жаңа тарифін белгіледі.

– Бұрын кәрізге, яғни, сарқынды суды бұруға әр текше метр үшін тариф бұған дейін 38 теңге 86 тиын болса, 2023 жылдың 1 тамызынан бастап бекітілген жаңа тариф 50 теңге 61 тиынды құрайды. Ал, 1 текше метр ауыз су үшін тұрғындар төлейтін тариф 96 теңге 62 тиын күйінде өзгеріссіз қалып отыр. Жаңа тарифтің белгіленуі бізге кәріз құбырларын жаңартып, оның тозу деңгейін төмендетуге мүмкіндік береді, –дейді Б.Ешімбетов.

Мамандардың айтуынша, бекітілген нормаға сәкес бір адамға орта есеппен тәулігіне 0,2 текше метр, яғни, 200 литр су жеткілікті. Сонда төрт адамнан тұратын отбасы тәулігіне – 0,8 текше метр, ал, айына 24 текше метр ауыз су тұтынуы тиіс. Ал, «Су арнасы - Маркетинг» компания жүргізген талдау жұмыстарының нәтижесі Шымкентте 4 адамнан тұратын отбасы ай сайын орта есеппен 32 текше метр су тұтынады екен. Әсіресе, жаз айларында шымкенттіктер ауыз суды шамадан тыс көп қолданып жатқанын байқауға болады.

Б.Ешімбетовтің айтуынша, компания әлеуметтік желілер және БАҚ арқылы тұрғындарды тұрақты түрде суды үнемдеп пайдалануға шақырып келеді. Мәслен, мамандар жекетұрғын үйдің ауласындағы бау-бақша, көгал, гүлдер мен ағаштарды түнгі сағат 23:00-ден кейін суаруға кеңес береді.

Электрді үнемдеп, ақысын арзан тарифпен төлеңіз

Бүгінде Шымкент қаласында сағатына 450 МВт электр қуаты тұтынылады екен. Қайта өзектендіріліп жатқан жаңа Бас жоспарда көрсетілген есептеулерге сәйкес, 2030 жылға қарай шаһар сағатына 545,7 МВт электр қуатын тұтынатын болады. Сонымен қатар бүгінде қалада 0,4-10 кВ электр желілерінің жалпы ұзындығы 5 459,3 шақырымды құрайтыны, бұл желілердің 57,9 пайызы физикалық тұрғыда тозғаны анықталған. Осыған орай, электр қуатын жеткізуші компания инвестициялық бағдарлама қабылдап, оның аясында 2022 жылы 121,3 шақырым электр желілері жаңартылған. Ал, биыл 126,3 шақырым желілер мен 4 қосалқы станциясы жаңартылып жатыр. Сондай-ақ, компания 2024 жылы 147,8 шақырым желі мен 3 қосалқы станцияны, 2025 жылы 90,2 шақырым желі мен 5 қосалқы станцияны жаңартып, электр желілерінің физикалық тозу деңгейін азайтуды мақсат етіп отыр.

Міне, осы жұмыстарды атқару үшін Мемлекет басшысының «Тарифті инвестицияға айырбастау» деген жаңа тариф саясатының аясында Шымкент қаласында жуырда электр қуатының тарифтері өзгерді. Жеке мақсатта тұтынушылар үшін электр қуатының жаңарған тарифі 20 теңге 39 тиын болып бекітілген. Сонымен қатар мамандар электр қуатын қаншалықты үнемдеп қолдансаңыз, тарифтің де соншалықты төмен болатынын ескертеді.

Мәселен, электрлі плиталарды қолданбайтын тұтынушылар үшін сараланған тарифтер төмендегідей болып белгіленген. Қолданылған электр қуаты әр адам басына шаққанда айына 70 КВт\сағаттан аспаса, 1 КВт үшін төленетін ақы – 18 теңге 37 тиын, егер 70 пен 140 КВт\сағат аралығында болса – 24 теңге 47 тиынды құрайды. Ал, абоненттің 1 айда тұтынған электр қуаты жан басына шаққанда 140 КВт\сағаттан да асып кетсе, онда 1 КВт үшін 30 теңге 59 тиынды құрайтын жоғары тарифпен төлеуіңізге тура келеді.

Олай болса, әрбір тұтынушының электр қуатын мейлінше үнемдеу арқылы төмен тарифпен төлеуге мүмкіндігі бар.

Жылу мен газдың үздіксіз берілуі өзімізге де байланысты

Бұдан бөлек Шымкент қалалық энергетика және инфрақұрылымды дамыту басқармасы тарапынан инженерлік инфрақұрылым желілерінің тозу көрсеткішін төмендету мақсатында талдау жұмыстары жүргізіліпті.

«КазТрансГаз Аймақ» АҚ-ына тиесілі 898,9 шақырым табиғи газ құбыры жаңғырту үшін 28,2 млрд. теңге қажет. Егер компания өз қаржысы есебінен бұл желілерді толықтай жаңартса, бұл табиғи газ тарифінің 23-59 пайыз аралығында қымбаттауына әкеліп соқтырады. Есесіне Шымкент қаласындағы газ құбырларының тозу деңгейін 12 пайызға төмендетеді.

Сондай-ақ, «Қуатжылуорталық-3» 19,8 шақырымдық жылу жүйесін жаңғыртуға 3,2 млрд. теңге инвестиция сала отырып, тарифті 8-70 пайыз арлығында көтеріп, тозу деңгейін 15 пайызға төмендете алады.

Қорыта айтқанда, мемлекет энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін барлық қажетті шараларды қолға алып жатыр. Алайда, жарық пен жылудың, табиғи газ бен таза ауыз судың үздіксіз келіп тұруына біз, тұтынушылар да мүдделіміз. Сондықтан, күні ертең апатқа ұрынып, тапшылықтың зардабын көрмеу үшін бүгін коммуналдық тарифтерге қымбатырақ тарифпен төлеуге дайын болып, бұл ресурстарды мейлінше үнемдеп пайдалануды үйренуіміз керек.