Халықтың көзі, құлағы һәм тілі – журналистер. Ахаң, қазақтың бас ұстазы Ахмет Байтұрсынов берген сипаттама ешқашан өзектілігін жоғалтқан жоқ. Олар сондай-ақ билік пен бұқараның арасындағы алтын көпір. Қиындығы мен қызығы қатар жүретін бұл саланың көп ізденісті, сауаттылық пен білімділікті талап ететіні тағы бар. Сондықтан болар БАҚ өткен дәуірде де, қазір де өз құндылығын жоғалтпай келе жатыр. Келешекте де сол тұғырдан түспейтініне сеніміміз кәміл.
СУИЦИД ТАҚЫРЫБЫНА ТЫЙЫМ САЛЫНАДЫ
Дүние жүзіне мәдениетіміз бен ұлттық құндылықтарымызды таныту үшін де БАҚ-тың теңдессіз үлесі бар. Сондықтан БАҚ-тың жүйелі әрі сапалы жұмыс істеуі ең өзекті мәселе. Бүгінгі күні мемлекеттің сауатты ақпараттық саясатын құруда бұқаралық ақпарат құралдарының дәстүрлі түрлерін ығыстырып отырған әлеуметтік желілер үлкен рөл атқарады. Бұрынғы «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңның сонау 1999 жылы әзірленгенін және ширек ғасыр ішінде БАҚ кеңістігінің айтарлықтай өзгергенін ескере отырып, заң шығарушылар ескі заңға өзгеріс енгізбей, жаңасын жазуды ұйғарды, яғни «Масс-медиа» туралы заң. Содан кейін депутаттар оған екі жүзден астам өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсынды.
Бұрын БАҚ кеңістігінде баспа басылымдары, телеарналар, радиостанциялар, ақпараттық агенттіктер, оның ішінде интернетте ақпарат тарататындар, сондай-ақ интернет-басылымдар ғана тіркелген, бірақ ерікті негізде. Өйткені заңда олар үшін міндетті тіркеу қарастырылмаған. Ал, жаңа заңға «ескі» БАҚ-тан басқа интернет-басылымдар да тіркелуі міндеттеліп отыр. Интернет-басылымдар қызметі ақпарат жинау мен таратуды қамтитын интернет ресурстары болып табылады. Бұл журналистік ережелерді – «БАҚ туралы» заңды сақтау деген сөз.
Қабылданған заңда журналистердің әдеп кодексін біріктіре отырып, медиаиндустрияны дамыту мақсатында БАҚ қызметін өзін-өзі реттеу мәселелері бойынша әлеуметтік-кәсіптік кеңес құру туралы нормалар қамтылған. Сонымен қатар, қабылданған заңда «Өзін-өзі өлтіруді насихаттайтын ақпаратты, өзін-өзі өлтіруге бару тәсілдері мен өзін-өзі өлтіруге шақыру туралы ақпаратты таратуға және (немесе) орналастыруға тыйым салынады» деген норма бар. Бұл да жаңа норма емес, дегенмен заңда бұл тыйым неғұрлым егжей-тегжейлі және суицид тақырыбының БАҚ үшін тыйым салуына немесе суицид туралы жарияланымдар тек мемлекеттік органдардың баспасөз хабарламаларына негізделуіне әкелуі мүмкін дейді мамандар.
Дәстүрлі емес қатынастарды насихаттауға тыйым салатын депутаттардың түзетуі заңға енген жоқ. Алайда, заң жобасын Сенатта қарау деңгейінде бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамның моральдық дамуына залал келтіру және жалпыадамзаттық, ұлттық, мәдени және отбасылық құндылықтарды бұзу фактілеріне мониторинг жүргізу функциясы уәкілетті органның құзыретіне енгізілді. Уәкiлеттi органның бұқаралық ақпарат құралдарының қоғамның моральдық дамуына зиян келтiруiне және жалпыадамзаттық, ұлттық, мәдени және отбасылық құндылықтардың бұзылуына мониторинг жасау құзыретiн қосу. Соңғы кездері мәдени және отбасылық құндылықтарды жоюға бағытталған ақпараттық материалдардың таралуы көбейіп кетті. Көптеген статистикалық мәліметтерге сүйенсек, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жасөспірімдер теріс және деструктивті хабарламалар тарататын топтарға тартылуы мүмкін екен. Сол себепті заңға бұл норманың енгізілуі халық сұранысынан туындады десек болады. Норманың іс жүзінде қалай жүзеге асатыны әзірге белгісіз.
ГРАНТТЫҚ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ ТӘРТІБІ ЕНГІЗІЛДІ
Дегенмен, барлық мәселе қаржыға келіп тірелетіні анық. Бүгінде БАҚ бюджетінің кіріс бөлігінің едәуір бөлігін мемлекеттік ақпараттық тапсырыс алады. Бұқаралық ақпарат құралдарында да, мемлекеттік емес басылымдарда да мемлекет ақпараттық саясатты дәл осылай қамтамасыз етті. Ал жаңа заң бойынша мемлекеттік емес БАҚ-ты конкурстық іріктеу негізінде гранттық қаржыландыру тәртібі енгізіліп отыр. Гранттарды бөлудің басым бағыттары – балаларға арналған контент өндіру және өңірлік БАҚ-ты дамыту. Гранттық қаржыландырудың жалпы сомасының кем дегенде 2/3-ін мемлекеттік тілдегі контент өндіруге бөлу қажет, бұл қазақстандық БАҚ-қа да қолдау көрсетеді, аудиторияны көбейтуге және контентке қызығушылықты арттыруға септігін тигізеді. БАҚ-ты гранттық қаржыландыру қысқа мерзімді де (1 жылға дейін) және ұзақ мерзімді – 1 жылдан 3 жылға дейінгі мерзімге болады деп болжануда.
– Біздің елімізде цензураға тыйым салынғанымен, мемлекеттік тапсырыс цензураның жанама түрі секілді еді. Эфирдің көп уақытын, газеттің, сайттардың беттерін мемлекеттік тапсырыс аясында берілген позитивті ақпарат толықтырып отыратындықтан, басқа да сараптамалық, БАҚ-тың көзқарасын көрсететін, проблемалық дүниелер шектелініп қалатын. Ал, гранттық жүйе арқылы шығармашылық ұжымның өз бастамасымен ізденіп, жобалар, бағдарламалар, айдарлар ашып, жүзеге асыруға мүмкіндік пайда болып отыр. Бұдан басқа көптеген нормалар бар. Дегенмен осы заң қазақ журналистикасын, оның ішінде өңір журналистикасының дамуына белгілі дәрежеде серпін береді деген үміт бар, – дейді белгілі журналист Айдар Құлжанов.
Гранттық қаржыландыру бағыттарының тақырыптарын құрамына барлық мүдделі тараптардың өкілдері кіретін Мемлекеттік ақпараттық саясат жөніндегі комиссия бекітеді. Гранттық қаржыландыру ашық конкурстық іріктеу негізінде бөлінетін болады. Грантқа өтінім беру процесі автоматтандырылады және бір медиа платформа арқылы іске асырылады.
Байқау жеңімпаздарын таңдауды тәуелсіз сараптама комиссиясы жүзеге асырады. Оның құрамын Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі айқындайды. БАҚ-ты гранттық қаржыландыруға қатысты барлық ережелер 2025 жылдың 1 қаңтарынан бастап күшіне енеді.
ЖУРНАЛИСТ МӘРТЕБЕСІ БЕЛГІЛЕНДІ
Жобаның басты артықшылығы мұнда журналистің құқықтары мен міндеттері барынша нақтыланып, журналист мәртебесі тұңғыш рет белгіленіпті. «Журналистің ерекше мәртебесі» деген ұғым енгізілді. Яғни, журналистің құқықтары мен бостандықтарының қорғалуын, олардың ақпарат іздеу, сұрату, алу және тарату кезіндегі, сондай-ақ «Масс-медиа туралы» Заңда белгіленген өзге де ерекше құқықтарын журналист мәртебесі деп түсіну керек», делінген. Ол үшін журналистерді басқа жазғыштардан ажырататын «пресс карта» енгізілуі де мүмкін. Баспасөз картасы журналистік жоғары білімі бар, БАҚ-та кемінде үш жыл, дипломы жоқтарға кемінде бес жыл тәжірибесі бар азаматтарға беріледі. Бұл әрі қарай журналист мәртебесін иеленгендердің әлеуметтік жағдайларын шешуге де ықпал етсе жақсы болар еді. Сонымен қатар, заманның талабы ма, қазір блогерлердің дәурені жүріп тұрған уақыт. Тіпті жастарымыз мамандық таудауға келгенде енжарлық танытып, блогер болып та ақша таба аламыз деген қате түсінікте жүр. «Журналистің жегені жантақ, арқалағаны алтын» деген екен жазушы Шерхан Мұртаза. Қоғамның барлық саласының мәселесін көтеріп, жақсысын асырып, жыртығын жамап жүрген журналистердің шынында бүгінде қадірі шамалы. Журналистер — әрі саясаткер, әрі идеолог, әрі қоғам белсенділері, әрі еріктілер.
«Шын мәнінде, журналистердің тек құқықтық мәртебесі емес, олардың қоғамда алатын орны анық болуы керек. Мұндай заңы жоқ елдер де бар. Бірақ біздің елдегі жағдайға қарасақ, заң қажет. Өйткені жаңа қоғамның жаңа талаптары бар. Соны ескеруіміз керек. «Масс-медиа туралы» заңда тек журналистер емес, оларға деген қоғамның қатынасы да реттелуге тиіс. Сол үшін де ол көкейкесті. Бұл заңда тәуелсіз, тәуелді журналист деген ұғым болмауы керек. Анығын айтсақ, бұлар – социалистік қоғамнан қалған түсінік. Журналист халықтың тілегін, мұң-мұқтажын жеткізіп, шындықты объективті түрде жариялап отыруға міндетті. Шын мәнінде, билік пен халыққа ықпалы болатын БАҚ өкілдеріне мемлекет қолайлы жағдай жасауға тиіс. Заңның ең негізгі міндеті де осыдан өрбиді. Сондықтан біз аталған заң жобасын журналистерді кең ауқымда талқылауын қалар едік. Кәсіби мамандардың пікір-ұсынысын енгізу маңызды» деген пікір қалдырыпты, қоғам және мемлекет қайраткері Дархан Мыңбай.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні, жаңа заң аясында БАҚ қызметіне өзін-өзі реттеуге, медиа саланы дамытуға мүмкіндік беру мақсатында ерікті негізде қоғамдық-кәсіптік кеңес құруға және журналистердің әдеп кодексін әзірлеуге мүмкіндік берілді. Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева «Масс-медиа туралы» жаңа заң заман талабына сай қажет болды деп мәлімдеді.
«Заң медиа саласы өкілдерінің, көпшілік қоғамның жан-жақты әрі кең ауқымды талқысынан өтті. Ол халыққа қызмет ететін маңызды құжат болады деп сенеміз» деп жазды Аида Балаева Facebook-тегі парақшасында.
Салтанат ЖАМАЛДИНОВА
