Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев қазақстандықтардың алдында жаңа міндеттер мен мақсаттар қойып отыр. «Нұр Отан» партиясының 16 съезінде Елбасы Қазақстан мемлекеттілігін нығайту үшін бес институттық реформа ұсынды. Оның бірі – заң үстемдігін қамтамасыз ету. Институттық реформаларды іске асыру мақсатында 100 нақты қадамнан тұратын Ұлт жоспары әзірленді.  

100 нақты қадамға негізделген Ұлт жоспары – жаңа тарихи жағ­дайларда еліміздің дамыған мем­лекеттердің отыздығына кіруі жөніндегі жоспары. Оны қадам-қадаммен орындау мемлекетімізді одан әрі дамытуда оң нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік береді. 

Заңның үстемдігін қамта­масыз ету мақсатында еліміздің құ­қықтық жүйесін дамыту мә­селелері бойынша, 19 мақсатты қадам көзделген. Олардың бірі – судья лауазымына кандидаттарды іріктеу тетіктерін айқындау және біліктілік талаптарын қатайту.
Еліміздің сот жүйесі құқық үс­темдігін қамтамасыз ету мәселе­лерінде барынша тиімді екенін жеткілікті көрсетуде. Бүгінде сот жүйесі заңдардың орындалуын қамтамасыз ететін және қазіргі заманғы құқықтық және демократиялық мемлекет ретінде жалпыәлемдік стандарт­тарға сәйкес келетін биліктің бір тармағы ретінде қалыптасқанын нық сеніммен айтуға болады. Алайда жаһандық және ішкі сын-қатерлер сот жүйесінің қызметін әлі де жоғары деңгейге көтеруді, судья лауазымына кандидаттарды іріктеу тетіктерін айқындап, біліктілік талаптарын қатайтуды, судьялардың жауапкершілігін күшейтуді талап етеді. Соттарда қаралатын азамат­тық, қылмыстық, әкімшілік іс­тердің санаттары бойынша, қо­ғам­дағы өзгерістерді, нарықтық қатынастардың дамуын байқауға болады. Егер кезінде азаматтық процестер негізінен жұмысты қалпына келтіру, тұрғын үйден шығару, ерлі-зайыптылар ара­сындағы мүлікті бөлу, алимент өндіру, денсаулыққа келтірілген залалды өндіру бойынша жүр­гізілсе, нарықтық бәсекелестікке байланысты барған сайын күрделі бола түскен сот істерінің жаңа санаттары пайда болуда. Бұрын қылмыстық жауапкершілікке ұрлық, бұзақылық жасаған, мас күйінде дене жарақаттарын сал­ған, төбелес кезінде кісі өлтірген кінәлілер тартылса, қазір осы тектес қылмыстық әрекеттер неше түрлі ұйымдасқан топтардың алдын ала жоспарлауы, қарула­нуы, қаржыландыруы және қыл­мыстық қоғамдастыққа қатысуы арқылы жасалынады. Бұл судья­лардан өздерінің біліктілігін арттырумен айналысуды, қазіргі жаңа заңдарды тереңірек зер­делеуді талап етеді. Атап айтқанда, судьялыққа кандидаттар үшін жас шегін 30 жасқа дейін арттыру туралы ұсыныс қолдау тапты.

Соттарда басқа кандидаттар­дың тағылымдамадан өту мерзімі де бір жылға дейін көбейтілетін болады. Бұл ретте тағылымдама судьяның лауазымдық жалақы­сынан 50-ден 70%-ға дейінгі мөл­шерінде стипендия төлей отырып, кандидаттың негізгі жұмысынан босату түрінде өткізілетін болады. Судьялыққа кандидатқа қойы­латын осы талаптар өте орын­ды. Өйткені судьялыққа кандидаттың сот процестері өтуі кезінде үнемі болуы, істерді қа­рауға дайындау үшін қатысуы, сот жұмысының ұйымдастыры­луын зерделеуі оның осы жауапты жұ­мысқа кәсіби және психоло­гиялық тұрғыдан қаншалықты дайын екенін анықтауға, маман­дығын дұрыс таңдауына мүмкіндік береді.

Судья лауазымына тағайын­далғаннан кейін жүктелген мін­деттерді атқара алмауға, судья жұмысына дайын еместігін сезі­нуге байланысты субъективті себептермен бір жыл ішінде осы лауазымнан өз еркімен кету фак­тілері мұндай талаптарды қою қажеттігін дәлелдейді. Жаңадан тағайындалған судья­лар үшін тағы бір маңызды жаңалық – бір жылдық сынақ мерзімін енгізу. Сынақ мерзімі кезеңінде олар әкімшілік, сондай-ақ күрделі емес қылмыстық және азаматтық істерді қарайтын бо­лады. Сынақ мерзімі аяқталған соң оның нәтижелері облыстық соттың жалпы отырысында тал­қыланады. Сонымен бірге жас судьяны тәртіпке үйрету үшін жаңадан тағайындалған судьяға жұмыс істейтін судьяның кепіл болуы институтын заңнамалық тұрғыдан бекіту ұсынылады.
Елімізде әлеуметтік жағдай­дың жақсарып, экономиканың тұрақтануы – Елбасының құқық қорғау, соның ішінде сот сала­сындағы реформаларды жүргі­зудегі сарабдал саясатының нә­тижесі. Заңның үстемдігін қамта­масыз ету шеңберінде әзірленген іс-шараларды іске асыру сот төрелігін атқару сапасын жақ­сартуға, азаматтардың сотқа деген сенімін арттыруға, Қазақстанның сот жүйесі қызметін құқық үстемдігінің әлемдік рейтингінде жаңа деңгейге көтеруге мүмкіндік тудыратынына сенімдіміз.

Феруза БАЛТАЕВА,
ОҚО Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының судьясы