(Жалғасы. Басы газеттің №26, 28, 29-шы нөмірлерінде)
ШЕТЕЛ ТӘЖІРИБЕСІ
Әділдік үшін айта кету керек, ағымдағы жылдың наурыз айында Шымкент қаласында жаңа мағынадағы кооперативтер ұйымдастыруды насихаттау, «Қазагроном» жылыжай шаруашылығында кооперацияны дамыту, кооперативтер қауымдастығын құру мәселелері бойынша өткен алғашқы семинарда облыс басшылығының ұсынысы тарихи тұрғыдан ақталған және уақытылы болды.
Кооперативтер Лигасын құру туралы бастаманы алғаш рет 1886 жылы Италия үкіметі қолдаған. Лига мемлекет қолдауы арқасында, тіпті «Италия кооперативтері» журналын шығарып, шаруа-кооператорларға оны тегін таратып отырған.
1892 жылы Лига 4173 ауылшаруашылығы кооперативтерінің басын біріктіріп Федерация болып қайта құрылды, оның құрамына 600 мың шаруа отбасы кірді.
Ауылшаруашылық кооперативтері бірнеше ғасыр бойы аграрлық азық-түлік өнімін өндіру, қайта өңдеу және сатуды басқару бойынша бай тәжірибе жинақтаған.
Мәселен, Канадада аграрлық сектордың негізгі басқару органдары өндірушілер Қауымдастығы және кооперативтік Одақтар болып табылады, олармен федералдық және провинциалдық әкімшіліктер серіктестік қарым-қатынаса жұмыс істейді.
Қауымдастықтар арқылы кооперативтер ауылшаруашылығы несие корпорациясы немесе коммерциялық банктер арқылы субсидиялар мен дотациялар, министрліктің несиелер бойынша кепілдігін алады. Бұл мамандандырылған өндірушілер қауымдастығы бүгінгі таңда толығымен Канаданың ауылшаруашылығы Министрлігінің мамандандырылған әкімшілік басқармалары мен бөлімдерін ауыстырған. Мамандандырылған қауымдастықтар құрамына бидай, сұлы, майлы рапс, картоп, сүт, етті мал тұқымы және басқа да өндірушілер жеке біріктірілген.
Қауымдастық шаруашылық құқығындағы құрылымдар болып табылады және ол нарық бағытында өндіруші саясатын айқындайды, өндірушілердің мүдделерін парламентте және үкіметте қорғайды, олардың көзқарасын қолдайды. Бұл елде 277 мың фермерлік шаруашылықтар (орташа алаңда бір шаруашылыққа - 244 га) және 506 ауылшаруашылығы кооперативтері бар. Сондай-ақ, Канадада 1980-ші жылдардың соңына дейін ауылшаруашылығы бағдарламасы аясында субсидиялар, бағаға қосылатын қосымша ақылар басымдылығы үлгі боларлықтай (май және ірімшік өндіру, астық және жем-шөп тасымалдау субсидиясы, техниканы, тыңайтқыштар, отын, құрылыс материалдары және т. б. сатып алуға өтемақы). 1990-шы жылдары халықаралық міндеттемелерді орындау және елдегі жаңа экономикалық жағдайға байланысты тікелей қосымша ақыларды (субсидиялар) төлеу тоқтатылып, оның орнына өндірушілерге қаржылық қолдау көрсетуге мүмкіндік беретін сақтандыру бағдарламаларына көшті.
Нақ осындай саясатты ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2017 жылғы 31 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауында көрсетіп, онда субсидиялар бөлу принциптерін қайта қарау және өнімді сақтандыруға бірте-бірте көшу қажеттілігін белгілеп берді.
Канадада тікелей қаржылық қолдау формасы ретінде мақсатты несиелер және оларға кепілдіктер ұсынылады, жекелеген жобалар бойынша дотация бөлінеді, 50-ден 66%-ға дейін сақтандыру жарналары енгізіледі. Олар федералдық және провинциалық бюджеттерден тең үлеспен бөлінеді.
Осындай табысты жұмыстар арқасында Канада кооперативтерінің табысы жыл сайын тұрақты түрде өсіп отырады және олар өзін-өзі қаржыландыруға ауысып, ал ауылшаруашылығы Министрлігінің федералдық бюджеті жыл сайын қысқартылып келеді.
Агрокооперация саласындағы АҚШ-тың тәжірибесі де өте өнегелі. Бүгінгі таңда бұл елде өндірістік функцияларды бірте-бірте өздеріне ала бастаған жабдықтау-тұрмыстық және сервистік кооперативтер қызметі дәстүрлі түрде ұсынылуда.
Мәселен, өткізушілер, фермерлік өнімдерді, оның ішінде: дайындау, оларды өңдеу және өткізу кәсіпорындарына тасымалдауды қамтитын жұмыстармен айналысады. Сонымен қатар, олар ауылшаруашылығы шикізатын өңдеумен, фермерлер атынан сауда мәмілелерін жүргізумен, көтерме саудамен, ал едәуір ірі өткізушілер агро азық-түлік бөлшек саудасымен айналысады. Ең көп дамыған сүт-өткізу кооперативтері - 78%-ға дейін, дәнді дақылдар - 59%. Тұрақты өткізумен айналысатын кооперативтердің шекарасын кеңейту, олардың заңды түрде өндірістік секторға кіруіне жол берді.
Бүгінде бұл кәсіпорындардың қызметі өркендеп тұр. Мәселен, АҚШ-тың 100 тамақ өнеркәсібін өндіруші жетекші компанияларының тізіміне 21 кооперативтік бірлестігі азық-түлік шикізаттарын өңдеу бойынша кірді және олардың зауыттары 87%-ға дейін елде сатылатын құрғақ сүт, 64% – сары май, 59% – қойылтылған сарысулар, 47% – қатты ірімшік шығарады. Сондай-ақ, фермерлік шаруашылықтарды өндірістік құралдармен және қызметтермен қамтамасыз ететін жабдықтау кооперативтері тиімді жұмыс істейді. Ірі жабдықтау кооперативтерінің қызметіне: көтерме бағамен тұқым, химикаттар, жанғыш және ветеринариялық препараттарды сатып алу, комбикорм дайындау, жем құрамының сапасын бақылау, фермаға жем-шөп жеткізу, техникалар мен жабдықтарды жөндеу, қосалқы бөлшектерді жеткізу кіреді.
Ірі өңірлік жабдықтау кооперативтерінің бірнеше қоймаларымен комбикорм зауыттары бар. Олардың тауар тасмалдау үшін трейлерлер, тракторлар мен жүк көліктері парктері бар. Ең ірі бірлестіктер соңғы кездері тыңайтқыштар мен жекелеген ауылшаруашылығы жабдықтарын шығарумен айналысады.
Шымкент қаласында кооперативтер құру – бұл агротехникалық, зоотехникалық және ветеринарлық іс-шаралар өткізу үшін қажетті әжептәуір мал басымен немесе ауылшаруашылығы мақсатындағы жерлердің үлкен алаңдарымен мақсатты түрде жұмыс істейтін сервистік компаниялардың пайда болуына мүмкіндік туындайды. Өндірістің өркендеуіне байланысты жеке сервистік компаниялар мен шаруалар өзара тиімді ынтымақтастықта жұмыс істеуге мүдделі болады.
Мысалы, Чехияда тиімді жұмыс істейтін сервистік құрылымды көрдім. Бұл, өз уақытында сәтті жекешелендіріліп алынған, бұрынғы кеңестік кезеңіндегі ҒЗИ. Оның базасында ірі агро азық-түлік кооперативтеріне барлық қажетті консультациялық қызметтерді ұсынатын жеке кеңес беру компаниясы құрылды. Атап айтқанда, азықтандыру, ұстап-бағу, күтім жасау, асыл тұқымды малды, табын айналымын дамыту және тағы басқалар.
Бүгінде Шымкентте ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігін кепілді түрде арттыратын қызықты ғылыми әзірлемелер бар. Атап айтқанда, бұрын айтып келтірілген, Абдумәлік Ашировтың өсімдік тұқымын геологиялық ынталандыру үрдісін пайдаланумен тапқан ғылыми жұмысы. Бұл әдіс өнімнің 2-5% емес, кемінде 30%-ға және одан да артық өсуіне кепілдік береді. Бірақ, бүгінгі таңда оны ұсақ тауар өндірісінің күнделікті тәжірибесіне енгізу өте қиын. Бұл үрдіс шағын шаруашылықтарды қызықтырмайды. Ал ірі көлемде тауар өндіретін кооперативтерде бұл әбден мүмкін. Болашақта осындай шаруашылықтармен шарттар жасасу өте тиімді. Сондықтан, біздер көшпелі семинарлар өткізу кезінде қызықты ғылыми жұмыстары бар ғалымдарды үнемі шақырып отырамыз. Олардың тиімді идеяларынан кейін, ірі аграрлық шаруашылық кооперативтері бар кейбір фермерлер сол жерде олармен шарт жасасады.
Консультативтік жұмысты жүйелі түрде жүргізу үшін қаланың аграрлық секторы үшін ғылыми ұсыныстарға қажетті капиталдары бар бірқатар жетекші ҒЗИ тығыз байланыста болу қажет.
ҚАРЖЫ МӘСЕЛЕСІ
«Ауылшаруашылығы кооперативтері» заңына сәйкес, шаруашылық жүргізудің ауылшаруашылық кооперативтері сияқты жаңа түрлері үшін жекелеген салық түрлеріне 70%-ға дейін азайтылуға жататын арнайы салық режимі (АСР) енгізілген. Сонымен қатар, оны қолдануға шектеулер алынып, ауылшаруашылығы кооперативтері қызметінің салалары, ауылшаруашылығы кооперативі мүшелерінің құрамы кеңейтілді. Кооперативтың ішкі аудитінің құнынан 50%-ға дейін субсидиялау қаралған.
Кооперация арқасында кооператив мүшелері үшін ішкі тарифтерді қолдану есебінен қожалықтардың тасымалдау, шикізатты өңдеуге немесе дайын өнімді нарыққа жеткізу шығындары қысқарады. Бұл бөгде (делдалдық) ұйымдардың құнынан төмен. Сондай-ақ, кооператив мамандарынан ақпараттық-консультациялық көмекті өтеусіз алу мүмкіндігі пайда болды.
Бүгінде мемлекет аграрлық және агроөнеркәсіп кооперацияларының тиімді дамуы үшін қажетті әлеуметтік, материалдық-техникалық және қаржылық жағдарларды жасауда. Жеті жылға 6% жылдық ставкамен және оларды төлеуге жарты жылдық демалыс беретін "Береке", "Бірлік", "Игілік" және "Ынтымақ", арнайы бағдарламалар ұсынылған.
Мәселен, кооператив мүшелерінің "Береке" бағдарламасы бойынша бройлерлік құс өсіруге 5 млн теңгеге дейін, өндіріс мақсаттарына сәйкес жеке кооперативтерді дамытуға "Игілік" бағдарламасы бойынша 3 млн теңгеден 5 млн теңге дейін кредит алуға мүмкіндіктері бар. "Бірлік" бағдарламасы бойынша кооператив қажеттіліктері үшін сүт қабылдау пунктінің құруға 18 млн теңгеге дейін (уақытша сақтау үшін жабдықтар және өнімдерді тасымалдауға көлік құралдарын сатып алуға); кооператив қажеттіліктері үшін өнеркәсіп ұйымдастыруға "Ынтымақ" бағдарламасы бойынша - 50 млн теңгеге дейін кредит беріледі.
Мемлекет бұл бағдарламаларға сатып алынған жабдықтардың құнының 50%-ға дейінгі мөлшерін қайтаратын инвестициялық субсидиялау қарастырған. Сонымен қатар, кепілді 75%-ға дейін қамтамасыз ету бөлігінде мемлекеттік қолдау көрсету, елдің аграрлық секторын және оның өнімін субсидиялау жүйесі айтарлықтай сынақтан өткізу көзделген. Бұл туралы ақпарат қала әкімдігінің сайтында жеткілікті және қолжетімді болып ұсынылған.
Сонымен қатар, тәжірибе көрсеткендей, арнайы құрылған қаржы институттары кооперацияны дамыту үшін несие бөлу кезінде, тәуекел мәселелеріне қатысты бюрократиялық іркілістерді болдырмау үшін іс жүзінде ештеңе ұсына алмайды, олардың жұмысы екінші деңгейдегі банктердің схемасымен бірдей. Дәлірек айтқанда, жаңа шаруашылық жүйелері мен өндірісті ұйымдастыру түрлері, және фермерлердің білімінің әлеуетін қалыптастыру бойынша өтпелі процесінің маңыздылығын түсіндіру. Мысал ретінде барлық кооператив мүшелерінің алған кредиттері туралы анықтаманы ұсыну талабын келтіруге болады. Егерде кооперативтің бір мүшесінің әлі жабылмаған қарызы болса, онда олар бүкіл кооператив мүшелеріне несие бермейді. «Ауылшаруашылық кооперативтері туралы» заң бойынша шаруалар бірден бірнеше кооперативтердің мүшесі бола алады. Біздің ойымызша, бұл жағдайда қаржы институттарының неғұрлым икемді бағыттары болуы тиіс, қарыздың қай салада берілгенін шешіп алу керек. Мысалы, етпен айналысатын кооператор - көкөніс өндіруші кооператордың алған несиесі үшін зардап шекпеуі керек. Мұндай несие беруден бас тарту тәжірибесін қайта қарау қажет. Осындай екінші деңгейдегі банктерге арналған тәжірибе, елімізде кең ауқымды кооперацияны дамыту үшін аграрлық секторға қаржылық көмек көрсететін мамандандырылған қорлар үшін кері әсерін тигізеді. Үстіміздегі жылы Шымкент қаласында осы мәселе бойынша Қазақстанның қаржы институттарының, соның ішінде Қазагро" АҚ, Қаржылық көмек қоры, түрлі қаржы институттары және қызығушылық танытқан тұлғалардың қатысуымен ауылшаруашылық кәсіпкерлері мен кооперативтердің форумы өтеді. Онда біз, осы мәселені күн тәртібіне талқылауға ұсынатын боламыз.
(Жалғасы бар)
Тимур БАЙМҰХАНОВ,
Шымкент қаласы әкімінің орынбасары, экономика
ғылымдарының докторы
