Фариза ОҢҒАРСЫНОВА жайлы сыр
Поэзия планетасының періштесі атанған Фариза Оңғарсынова арамызда аман жүрген болса желтоқсанның биылғы соңғы жексенбісінде 77 жасқа толар еді. Бірақ оның жырларына табынған өлеңқұмар қауым аяулы ақынсыз өткен туған күнінде оны сағынышпен еске алып, рухына тағы да тағзым еткені ақиқат. Алдаспан ақынды біз де іздеп, сағындық...
«Фариза – аспанға алау атып, шоқ шашыратып жатқан рух жанартауы. Өшпейтін де, сөнбейтін өжеттік қайнары» деген еді қазақ әдебиетінің қара нары қайран Әбіш Кекілбай. Сол алаудың, сол рух жанартауының жалыны мен жарқылы поэзия періштесі Оңғарсынова өмірден озғаннан кейін де өзінің қуатын әлсіреткен жоқ. Қайта ол тылсым кеңістікке жарығын кең жайып, оны сүйген, оның жырларына ынтық болған жүректерді сөнбес сәулесімен нұрландыра түскендей.
Пафос және нақыш
...Күлкімді, жайлы күнімді
азапты, қайғы-мұңымды
өзіммен бөліскенің үшін,
қатем мен жеңістерім үшін,
менің мынау қиындау тағдырым болып,
о баста көріскенің үшін,
Өлең, мен сені аялап өтем,
– деп отыз бес жасында өлеңнің өзегіне өртті сезімін құйып, өмірінің бүкіл өлшемін жырға жүгіндірген Фариза ақын Поэзия планетасында өз пафосымен, өз нақышымен дара тұлғаға айналып қалғаны анық.
Оңғарсынованың отты ой орамы мен қуатты тіл құдіретінің өзара үйлесім тапқан гармониясы, сезім полифаниясы мен рух симфониясының үндесе кететін гаммасы өлең деген өзгеше өнерді тосын табиғатымен, жаңа мазмұнымен байытқан сиқырлы да сырлы дүние. Мұның өзі ақынның ішкі қуатынан, талант пен тегеурін тұтастығынан туатын тың күш болса керек. Өйткені, ақынның бітім-болмысы, мінезі, табиғаты, ой-өресі, сезім-парасаты өлеңінде өріліп, көңіл күйінің шиыршық атқан толқындары жыр шумақтарымен шендесіп жатады.
Бітім-болмысы демекші, табиғаты күрделі, ішкі әлемі бір арнаға сыймайтын, тіпті бір басында бір-біріне кереғар қасиеттер қатар қабысып жатқандай көрінген ақын апамыздың жырларында да осындай қос сезімнің жарыса нық басып, жараса жұптасып кететініне таңғаласыз. Бірде бет қаратпас өжет, бірде арынын ақылы тежеп, бірде теңіздей тасып, бірде баладай жасып, бірде толағайдай тау «сүйреп», бірде болмашы мұңға күйреп, қайсарлық пен нэзіктіктің иірімі жүрегін қатар билеп, кереғар сезімдердің селіне кезек сүңгіп кететін ақынның адуынды түрін де, аянышты мұңын да өз басыңнан өткергендей аласапыран күй кешесің.
Бойым дел-сал қалғандай жайрап денем,
Шатастырып күнді аймен, айды аптамен,
Ыққан малдай сезімді оқтын-оқтын
Ақыл-дана алдына айдап келем.
Айдап келіп, ақылға қамалмаймын,
Секілді еді ойым – тау, санам – айдын.
Сезім-дауыл айдында ойнақ салып,
Ойрандауда тынымын жағажайдың...
Фариза ақынның өлеңдерінде өмір құбылыстары мен лирикалық кейіпкердің сезім құйылыстары көркемдік-эстетикалық тұрғыдан алғанда жалқылық сипаттан жалпылық этапқа көтерілген, жадағай, жауыр, жұтаң суреттеуге сүйкенбейтін, көркем, қастерлі ойдың канондарымен көмкерілген өрімдерімен өзгешеленеді.
Мен ойлайтынмын:
Данышпан деп патша мен бидің бәрін.
Әрбір ұлттың солар деп тұйғындары.
Жарқ-жұрқ еткен қаңылтыр саясаттар,
Сезімімді сорып ап, миды ұрлады.
Билік құлқы әлемде біреу екен –
Өз басыңның мансабы, үйдің маңы.
Оңғарсынованың тағы бір ерекшелігі – қазақ әйелдері творчествосында қалыптасып қалған /әсіресе махаббат лирикасында/ бұйығылық сезімдердің сеңін бұзып, қыз баланың қылығы ибалық пен ізеттен ілгері аспау керек деген шарттылықтарға қарсылықтардан құралған шарпылыстар мен тартылыстардан тұрады. Мынаны қараңызшы:
Көздеріңде
Ақыл, ой, мұң тұнады,
Адамдайсың қанбаған бір құмары.
Жаның жүдеп, дәрменсіз отырасың,
Маған қарай жүрегің бұлқығалы.
Мен біреуге жарқ етіп қарадым ба – қызғанасың жалт ойнап жанарыңда.
Менің тәкаппарлығым тұншықтырып,
Көмілесің амалсыз нала-мұңға.
Жүрегіңді өртейді зар ма, мұң ба – қайғы әкелер қол жетпес арман ұлға.
Мен елік боп көзіңе көрінгелі,
Көріксіз боп кеткендей жан жарың да.
Үміттенер мен жақтан естілмейді үн,
Сезбей ме деп ой селін кештің кей күн.
Әйел сезбес сыр бар ма бұл жалғанда – сезем бәрін. Білемін. Тек сүймеймін.
Жалпы, Фариза Оңғарсынова шығармашылық шырай, талант табиғаты тұрғысында айтылатын «әйелдер әйелше жазу керек, әйелдің қылығындай нәзік, мөлдір бастаудың үніндей биязы жырлаған дұрыс» деген сипаттағы сірескен ойға қарсылығын кезінде өзінің базбір сұхбаттарында да ашық айтқан. Ақын деген біртұтас ұғымды «әйел», «еркек» деп бөліп қарау, көркемсөз майданын жыныстық жікке айырып, шеңберлеп, шегендеп тастау әдебиет әлеміне әр кіргізе қоймасы расында, анық. Осы шектеудің шеңберіне бағынбайтын:
Сенің от құшағыңда
Дүниені ұмытып, талықсыдым.
Жүрегімді жандырды
Жан ыстығың...
немесе:
Білмеймін:
Жанарыңнан сыр ұқтым ба,
әлде өзімді сол сәтте ұмыттым ба – өзің болдың;
әйтеуір, бұл күнгі әнім, көтеріп ап кетіп ең –
бұлқынбадым – әлде аймалауыңа құнықтым ба?!
– деп келетін сезім арпалысын шынайы суретпен төгілдіре өрген өлеңдерін: «Қыз баланың сезімін бұлай жасырмай жайып салуы, ибадан асып ашық-шашық жазуы әбестік» деп сынағандар да табылған. Ал кезінде осындай ойларды оқшаулап тастаған сөз зергері Ғабит Мүсіреповтің: «Көркем сөз майданында ақынға, жазушыға, еркекке, әйелге, кәріге, жасқа деп шектеліп қойылған саржайлау да жоқ, құлазыған қу дала да жоқ. Ащы көл де ортақ, тұщы көл де ортақ. Ғарышқа дейінгі биіктік те ортақ. Жер-Ананың отты жүрегіне дейінгі тереңдік те ортақ. Ерлік, батылдық, адалдық, ұяттылық, арлылық, намысқойлық сияқты адамгершілік-азаматтық қасиеттердің бәрі де ортақ. Мен қазақтың ақын қызы – Фаризаны осындай асқарлардың биігінде көремін!» – деген сөздері әдебиет айдынының кеңістігіне қойылатын шекараларды қазығымен қопарған қайратты пікір еді.
Осы тұрғыда Оңғарсынова «поэтесса» сөзіне де, ақын қыздардың жазу-сызуының табиғатына қойылатын тосқауылдарға да қарсылығын жасырмайтын. Оны ақынның бұлқыныстар мен сілкіністерден тұратын адуынды поэзиясынан да айқын аңғарасыз.
Бәрі менің есімде:
сені күтіп терезеден қараумен,
минут санап тұрғаным,
жанымды өртеп бір жалын;
сөндіре алмай сағыныштың мұңдарын;
сосын сенің кіріп келер сәттерің,
тілсіз, үнсіз аймаласқан тәтті ерін...
қос жүректе – ақ сезім мен пәк сенім;
көп ішінде сыр ақтарып көзбенен,
жырақ шығып өзгеден
оңашада қалуды ылғи көздеген;
сәтке ынтығьт шырын-бал,
қол ұшынан бойға тарар жылулар,
тек екеуміз түсінетін сыбырлар;
құлақ қоймай еш үнге,
сезім селін ынтығып бір кешуге,
ала сұрдық.
Бақыт па бұл, кесір ме?
Бірақ бәрі есімде.
Таланттардың тұғырын таразылау үшін салыстыра саралай ма, Фариза Оңғарсынованы кейде Анна Ахматовамен, яки Марина Цветаевамен шендестіріп жатады. Жалпы әйелді лирикалық қаһарман етіп енгізу тұрғысынан алғанда Оңғарсынованы орыстың қос ақын қызымен ұқсастыруға болса болар. Расында ол өз поэзиясында Ақбөбек, Майра, Сара сынды тарихи тұлғалардың рухани портретімен бірге бүгінгі қазақ әйелінің, көкірегінде кестелеген кейіпкерлерінің кесек образын, көркем келбетін, олардың түрлі тағдыры мен көңіл күй толқындарын түрлі контрасты айшықтармен суреттейді, сомдайды. Сол сурет, сол келбеттен сен өзіңді көргендей боласың, өз сезіміңнің арпалысында жүргендей сезінесің. Фариза жырларының, Фариза мінезінің, Фариза пафосының парқы мен нарқы да осынысымен бөлек құбылыс.
Тағдырдың өзі оған Фариза деген есімді табиғатына туралап тарту еткендей. Әкесі Оңғарсын осы қызы туылғанда көрші ауылдан ноғай молданы алып келіп атын қойғызыпты. Фариза деген ноғайша «бірегей» деген сөз екен. Ноғай молданың аузына осы есімді мүмкін Құдай салған шығар, әкесінің «қайдан білесіңдер, бұл қызым бәлкім елдегі біреу болар» деп қуанғанындай-ақ Фариза елдегі де, қазақ поэзиясындағы да бірегей тұлғаға айналғанын бүгін ешкім жоққа шығара алмаса керек.
Мінез – адамның жан-дүниесінің айнасы. Оңғарсынованың отты жырларында сол айнадан оның бар болмыс-бітімінің білтесі сәуле төгіп тұрады. Содан да болар, ашынғаны да, тасынғаны да, қуанғаны да, мұңайғаны да, буырқанғаны да, шамырқанғаны да шынайы сезіліп, шоқ ұстағандай күйдіріп-жандырады.
Бітім мен болмыс
Мінез демекші, ол кісімен ширек ғасырдан аса аралас-құралас жүргенімде аңғарғаным – көлгірсуге, күпінуге жаны қас ақынның адамдық қасиеттің басты критерийін намыс деп ұғатындығын өлең өрімдері ғана емес, өмірдегі өжет әркеттері де байқатып қояды. Былайғы жұрт үшін мінезі шәлкес, қыңыр, қисық секілді көрінгенмен сол мінезінің адалдыққа, әділдікке, азаматтыққа арашашы екенін, орынсыз көңілшектік, бүгежектік намысқа тиер сәттерде алдаспандай жарқ етіп, осып түсер өткірлігін шатаққұмарлықпен шатастыруға болмайды. Оған өзі айтқан мына бір оқиғаны мысал етсек болады.
«– Ұмытпасам 1975 жыл. Мәскеудің Жазушылар одағынан үйге телефон соғылды.
– Германия Демократиялық Республикасынан бір аудармашы Мәскеуге келді.
Сіздерге, Алматыға бара жатыр. Сіздің, Олжас Сүлейменов пен Әбіш Кекілбаевтың шығармаларын неміс тіліне аударуға өздерінің бір баспасы тапсырған көрінеді. Өлеңдеріңіздің орыс тілінде жолма-жол аударған нұсқасын дайындап қойыңыз, – деді.
Екі-үш күн өткен соң әлгі әйелдің жанына Мәскеуден ерген аудармашысы «Жетісу» қонақүйінен телефон соғып, «қай жерде кездесуге болады?» деген өтініш білдірді.
– Ертең үйге келіңіздер, – деп, мекенжайды айттым. Базардан жаңа сойған қойды бас, ішек-қарынымен сатып алып, жанымыз қалмай әзірлендік. Неміс әйелі жастау, Мәскеуден ергені жасамыс. Олармен келіншегі Кларамен Әбіш келді. Неміс әйел құмыраға отырғызылған гүл ала келіпті.
Қазы-қарта, шөп-шалам, қуырдақ жеп, коньяк ішіп әңгіме соғып отырысты. Қазақтың ең негізгі асы – етті әкелдім де, қойдың басын европалық әйелге ұсынып, халқымыздың дәстүрін түсіндіргенім сол еді, екі әйел бір-бірімен немісше күңкілдесті де, әйда келіп күлсін! Өздерін тоқтата алмай сықылықтап қояр емес. Мәскеулік әйел менің түсімнен ішкі дауылымды сезсе керек:
– Қонақ кешірім сұрайды, тәрелкедегі басты көргенде көгалда жайылып жүрген қой елестеп кетті деп отыр, – деді де, әлгі күлкісін баса алмай отырған неміс әйеліне қарап өзі тағы қосыла күлді.
Бір табақ етті дастарханға қойғаным сол, ешкім әлі ауыз тимеген болатын.
Мен күлкілерін тыйғанша күтіп тұрдым да, сәл бәсеңдей бергенде:
– Сіздер менің халқымның дәстүрін күлкі етіп отырсыздар, ал мен мұны кешіре алмаймын. Менің өлеңдерім неміс тілінде шықпай-ақ қойсын. Ал, сіздер есігімді сыртынан жабыңыздар, – дедім түсімді суытып.
Әбіш не істерін білмей, от басқан күйі маған қадалып отыр.
– Бір ашуыңды маған бер, үйге келген кісіні қуып шығу ешбір халықта жоқ, мұның ұят, – деп шыжық-шырға болуда.
Менің өлеңдерімнің орыс тілінде аударылуы осылай аяқталды.
Әбіш осы оқиғадан кейін үш-төрт ай менімен хабарласпай қойды. Бірақ мен кейін де өзімді кінәлі сезінген емеспін. Басқа бір ұлттың тіліне өлеңдерім аударылады екен деп, халқымның атам заманғы дәстүріне түкіртіп қояр жайым жоқ.
Менің шатақтығым осындай».
Бұл Оңғарсыноваға ғана тән табиғат. Оны қалай бағалайсыз, ерік өзіңізде.
Ұнатпаған нәрсесін бүкпесіз бетке айта салатын тік мінезділігімен қатар, көңіліне жаққан жағдайға табанда жіби салатын мейірімділігі де мөлтілдеп тұрады.
1992 жылы Фариза апай Сарыағашқа келді. Оқырмандармен кездесу өткізді. Кешке ауданның сол кездегі сотының төрағасы Айша Шынарбаеваның үйінде сол кісімен біраз адам бас қостық. Алдымызға үлкен ас келді, жайдары әңгіме жүйесін таба бергенде дастархан басында отырған судья жігіт ақын апамызға қарап «Фарида» деп сөйлемесі бар ма. Белгілі ақынның, төрде отырған қадірлі қонақтың аты-жөнін білмей «Фарида» деп қойып қалған білдей судьяның парықсыздығына жерге кірердей ұялып, бәріміз демала алмай қалдық. Ойда жоқта аты өзгеріп, «Фарида» болып кеткен Фариза апамыз табанда тас-талқаны шықты. Күлкі де, әдемі әңгіме де сап тиылды. Дастархан басын ыңғайсыз бір күй биледі.
Асаба болып отырған аудандық ішкі істер бөлімінің бастығы Марат Ақылтаев әңгіменің әуенін өзгертіп, тымырсық сәттің тігісін жатқызуға тырысқанымен, бастапқы арқын-жарқын арнаға ауыса алмай, қыбыжықтап қалдық. Мына ыңғайсыз күйден өзін де, өзгені де сергіткісі келді ме, «тамақ жеп болсаңдар, аяқ жазайық» деді Фариза апай. Далаға шығып аз-кем сейілдеп үйге қайта кіргенімізде, ішкі бөлмеден домбырадан төгілген әдемі күй естілді.
– Кім домбыра тартып жатқан? – деді Фариза апай.
– Кіріңіз, кіріңіз, – деп алдымыздан шыққан Марат Ақылтаев сұраққа жауап берудің орнына кібіжіктей берді.
Ішке кірсек әлгі судья жігіт арқасын есікке беріп домбыраның сазына өзі де балқып отыр.
– Пәлі, сен әлгі менің атымды білмейтін сот емессің бе? – деді Фариза апай оның бетіне таңырқай қарап. – Сені өнерден мүлдем мақұрым біреу екен десем, Тәттімбетті сорғалатып отырсың ғой өзің, – деп лезде жаймашуақтанып сала берді. Сөйтті де:
– Құрманғазыдан не білесің? Қане «Адайды» тартшы! – деп қатарласа отыра кетті.
Сот жігіт те өзінің әлгі кінәсін жуатын кілттің табылғанына қуанғаны сондай, ақынның айызын қандырып, екі-үш күйді күмбірлетіп берді. Онан соң домбыраны ақын апамыздың өзі қолына алып, құлағын келтіріп, сүйрік саусақтарын жіңішке сағақ бойымен «сырғаната» жөнелді. Қане, қосылыңдар! – деп бәрімізді әнге де қосып алды. Осылай домбыраның қоңыр үні манағы көңілсіз жайды лезде ұмыттырып та жіберді.
Расында, домбыраның үні – Фариза апайдың жүрегінің ең нәзік қылы. Бала күнінен құшағында құндақтаған осы қасиетті аспаптың құлағында қысылмай, кібіртіктемей ойнайды. Тіпті мектепте оқып жүрген кезінде тобылғы ағашынан ойып, өзі домбыра жасап та алған. Әуезді даусымен әннің де әрін кіргізіп, сезімді тербеп айтар әншілігі де бар. Осындай кейпін көргенде оны қатал деген жұрт қайран қалып қарар еді.
Жұрт мені қатал дейді
найзағайдай мінезі шатырлаған,
біреулері айтады ақыл маған:
өр көкірек тәкаппар, менменсіген...
ұнатпайды дәл мұндай ақынды адам
/одан сайын мен шіркін қатуланам/.
Біреулер қиялдайды:
мұндай адам ешкімді сүйе алмайды;
өтірік өлең жазады талықсыған,
қайдан ғана бал сезім таныс бұған?
/Түсініксіз қалпыммен байғұстарды,
ойларымен өздерін алыстырам.../
Жұрт қатал дейтін жанның жұмбақ әлеміне тереңірек үңілген жан оның жан-дүниесінің нәзік иірімдері мен шапағатты шуағынан төңірегіне шырай төгіліп тұратынын аңғарар еді. Оның жүрегінде мөлдіреген мейірімділік те, мінезін ерекшелеген өжеттік пен өршілдік те, тіпті қатал көрінген сұстылау кейпі де мұңдылау, мұз-қырау тағдырының тамшылары іспетті-тұғын. Бесіктегі шағында әкесінен, есін біле әпкесі мен ағасынан айырылып, қамыққан анасына сүйеу, жабыққан жалғыз ағасына демеу болған Фариза қызға балалық еркеліктен гөрі, байсалды «егделік» енші болып есейді. Жанына артылған сол жауапкершілікті, иығына түскен сол жүкті ол бүкіл ғұмырында қайыспай көтере білді. Жанындай жақсы көретін жалғыз ағасы Махиз да ертерек қайтыс болып, артында қалған жеті-сегіз баласына қамқор болып, бәрін азамат қатарына қосты. Оқытты, үйлендірді, жайландырды. Солардан өрбіген ұрпақты жетелеп жеткізді. Махиздың ұлы Айбардан көрген немересі Анитаны айрықша жақсы көрді. Құйттайынан бауырына басып өсірген сол Әнитөгі оны «Шах-мама» дейтін. «Құдай қалай аузына салды білмеймін, кішкентай күнінен өзі осылай атап кетті» дейтін еді Фариза апай. Айтса айтқандай, бір Оңғарсын әулетінің шырағын жарқыратып, шынарын биіктеткен Темірқазықтай Шах-мама ғана емес, поэзия кеңістігінің көкжиегін жанартау жырларымен лапылдатып, Кемпірқосақ сәулесімен сұлуландырған өлең деген періштенің Шах-мамасы саналған сұңғыла ақынға бұдан артық ат таба да алмас едік. Қазір сол Анита бойжеткен, әдемі қыз болды.
Фариза апай оны өз қолынан ұзатып, шөбере көріп кетті.
Бір қызығы, бауырының ұл-қыздары Фариза апайды «пап» /папа/ дейді. Естігенде таңғалғанмын. «Жастайынан бәрі жетім қалып кеткесін әкелерінің орнына әке сияқты көріндім бе, солай атап кетті» дейтін еді.
Иә, Фариза әлемі тұңғиық, тылсым әлем. Сол әлемнің жұмбағын білуге құмартқан жан қанша?! Оңғарсынова өлеңдерін жастанып қаншама қыз қаламын ұштады, қаншама бойжеткен Фаризаның кейіпкерлеріндей ғашық болып, Фаризаша өлең жазуға талпынды. Ақын атын аялап қаншама ата-ана сәбиіне ырым етіп «Фариза» деп есім берді.
Ал, Фариза болса, ізінен ерген талантты ақын сіңлілерінің әрбір сәтті шумағына шынайы көңілмен шаттана білді. Өмірден өтерінен бес жыл бұрын Елордада «Фариза және оның сіңлілері» деген атпен бір топ талантты ақын, әнші қыздардың, екінші күні Оңғарсынованың өзінің шығармашылық жыр кеші, ән кеші өтті.
Жастар
жара түспеген жанына әлі
түсінгендей жанымды табынады
менің асқақ әрі мұңлы
жырларымды
Іздеуі хақ солардың, сағынары...
Мен кешпеген дүние жоқ екенін
сезеді олар. Сезеді бәрі-бәрі,
– деп ақынның өзі айтқандай, сол екі күнде де Президенттің мәдениет орталығы мен Конгресс-холл сарайында ине шаншыр орын болмап еді. Орын тимеген жастар екі сағат түрегеп тұрып жыр тыңдаған сонда. Бұл кеште ғана емес, Оңғарсынованың отты жырлары лапылдаған қайсы кездесуінде болсын оның құдіреті еріксіз есіңді алатын.
Иә, баһадүр сөзге бас иетін, Фариза поэзиясының пабуласын құдірет тұтқан жыр тұтқыны оның әлемінен, оның өлеңінен жырақтап кете алмайтын, кете де алмайды. Табыну деген осы!
